پیش‌گفتار 
ورود من به رشتۀ «مطالعات برنامۀ درسی»(یا آنچه در ایران برنامه‌ریزی درسی نامیده می‌شود) با ابهام و سرگردانی آغاز شد. نام رشته و منابع موجود در آن زمان به گونه‌ای بود که گمان می‌کردیم پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه یا باید به تدوین کتاب‌های درسی بپردازیم یا اینکه برای ساعات مطالعۀ دانش‌آموزان برنامه‌ریزی کنیم! اما پس از ورود، دریافتم که با رشته‌ای ناشناخته، بدون مرز، عمیق و بسیار مهجور سر‌و‌کار دارم. مطالعۀ آثار بزرگانی همچون الیوت آیزنر، ویلیام پاینار، مک‌نیل، .... و تعامل با اساتیدی همچون محمود مهرمحمدی، محمد عطاران، کورش فتحی واجارگاه، نعمت‌الله موسی‌پور، حسن ملکی، مصطفی قادری، رحمت‌الله خسروی، علی حسینی‌خواه، ... دریچه‌ای تازه از این رشته به روی من گشود که شاید بتوانم بگویم بخش عمده‌ای از آنچه امروز هستم ـ هرچند ناقابل و ناچیزـ مدیون این عزیزانم. به عقیدۀ من ماهیت و محتوای برنامۀ درسی به گونه‌ای است که می‌توان از آن برای درک بخش عمده‌ای از پدیده‌های اجتماعی بهره گرفت.
اما من در این کتاب عامدانه اصطلاح «مطالعات برنامۀ درسی» را به جای «برنامه‌ریزی درسی» به کار برده‌ام. به عقیدۀ بنده واژۀ برنامه‌ریزی درسی می‌تواند نگاه ما را محدود کند و درک کنشگران این رشته از حوزه‌های دیگری همچون نظریه‌های برنامه درسی، سیاستگذاری برنامه درسی، طراحی برنامه درسی، پژوهش در برنامه درسی، تاریخ‌نگاری برنامه درسی، و اجرا و تغییر برنامه‌های درسی را با چالش رو‌به‌رو سازد. نگارنده معتقد است برنامه‌ریزی درسی، در کنار حوزه‌هایی که پیشتر ذکرشد می‌تواند یک رشتۀ علمی پویا را تشکیل دهد و ما نباید صرفاً خود را به ابعاد فنی و ساخت برنامه‌های درسی محدود سازیم. از‌این‌رو در بخش دوم جلد اول نیز حوزه‌های هشت‌گانۀ رشتۀ مطالعات برنامۀ درسی را شامل نظریه‌های برنامۀ درسی، خط‌مشی‌گذاری(سیاستگذاری برنامه درسی)، طراحی برنامۀ درسی، برنامه‌ریزی درسی، تغییر و اجرای برنامه درسی، ارزشیابی برنامه درسی، تاریخ‌نگاری برنامه درسی، و نهایتاً پژوهش در برنامۀ درسی دانسته‌ام و معتقدم فارغ‌التحصیلان این رشته می‌توانند به طور تخصصی در هر یک از این ابعاد به کسب معرفت و تخصص بپردازند ونیازی نیست که الزاماً خود را درگیر برنامه‌ریزی و تولید محتوا کنند.
توصیه اکید من به دانشجویان و علاقه‌مندان رشتۀ «مطالعات برنامۀ درسی» این است که برای درک بهتر این رشته حوزه‌های دیگری چون روانشناسی، تاریخ، فلسفه و جامعه‌شناسی را مطالعه کنند. شکی نیست که مطالعه این حوزه‌ها می‌تواند درکی عمیق‌تر از رشتۀ «مطالعات برنامۀ درسی» برای شما به ارمغان آورد. البته به این حوزه‌ها سفر کنید و از آموخته‌هایتان برای بسط رشته سوغات به همراه آورید، و حتی دستاوردهای این رشته را به عرصه‌های دیگر صادر کنید. شاید رشته ما در جامعه چندان شناخته شده نباشد، اما بدون شک عملکرد ضعیف کنشگران برنامه درسی در این زمینه نقش تاثیرگذاری داشته است. پژوهش‌های نامرتبط، مقالات فاقد اعتبار، قطع ارتباط با جامعه و دیگر اجتماعات علمی، و عدم ایفای نقش تأثیرگذار، همگی در وقوع وضعیت نامطلوب فعلی رشته موثر بوده‌اند.
کتاب مطالعات برنامۀ درسی در چهار جلد به شرح ذیل نگاشته شده و به تدریج چاپ و منتشر خواهد شد:
• جلد اول: چیستی، قلمرو، ابعاد
• جلد دوم: برنامۀ درسی سطوح تحصیلی
• جلد سوم: منظرگاه‌های روانشناختی، جامعه‌شناختی، فلسفی
• جلد چهارم: افراد، نهادها، و جنبش‌های تأثیرگذار
در پایان از همکار ارجمند، جناب آقای ابوالفضل بختیاری (عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان)، برای پیشنهاد و چاپ و نشر و مطالعۀ این اثر و همچنین از زحمات مدیر محترم انتشارات دانش بنیاد، جناب آقای مجیدرضا زروئی سپاسگزارم.
امیدوارم این اثر ناچیز بتواند مورد توجه شما اندیشمندان قرار گیرد. بر اینجانب منت نهاده و پیشنهادات و انتقادات خود را به یکی از نشانی‌ها ارسال نمایید .
با احترام سعید صفایی موحد (مدرس دانشگاه و پژوهشگر)
فهرست 
بخش اول ماهیت و چیستی برنامۀ درسی 1
فصل 1 : چیستی، ابعاد و انواع برنامه درسی 3
مطالعات برنامه درسی: چیستی و حیطه رشته‌ای پرچالش 4
برنامه درسی: ماهیت و چیستی 8
انواع و سطوح معروف برنامۀ درسی 13
دیگر انواع برنامۀ درسی 18
مبانی و حوزه‌های تأثیرگذار بر برنامۀ درسی 21
مؤلفه‌های شکل‌دهندۀ نظام برنامۀ درسی 24
تعادل در برنامۀ درسی 26
خلاصۀ فصل 27
نمونه سؤال‌های فصل 28
بخش دوم قلمروی مطالعات برنامۀ درسی 29
فصل 2 : نظریه‌های برنامۀ درسی 31
چرا به نظریۀ برنامۀ درسی نیاز داریم؟ 32
نظریه چیست؟ 33
نظریۀ برنامۀ درسی چیست؟ 36
نظریه‌های برنامۀ درسی چه کارکردهایی دارند؟ 41
چگونه یک نظریه برنامۀ درسی را خلق کنیم؟ 43
ضرورت توجه به نظریه‌های بومی و بافت‌مدار برای کشور 45
نگاهی به شاخص‌ترین دسته‌بندی از نظریه‌های برنامه درسی 46
خلاصۀ فصل 57
نمونه سؤال‌های فصل 57
فصل 3 : خطّ‌مشی‌گذاری (سیاستگذاری) در برنامۀ درسی 59
خط‌مشی و خط‌مشی‌گذاری در آموزش‌و‌پرورش 60
خط‌مشی‌های برنامۀ درسی 60
نقش ارزش‌ها در خط‌مشی‌گذاری برنامۀ درسی 65
کارکردهای خط‌مشی در برنامۀ درسی 67
مضامین مهم در فهم و تحلیل خط‌مشی‌های برنامۀ درسی 68
رابطۀ سیاست با خط‌مشی‌گذاری برنامۀ درسی 71
افراد و نهادهای درگیر در خط‌مشی‌گذاری 78
نهادهای خط‌مشی‌گذاری برنامه‌های درسی در ایران 82
محدودیت‌ها و چالش‌های خط‌مشی‌گذاری در برنامۀ درسی 85
رویه‌های فنی سیاستگذاری در برنامۀ درسی 89
خلاصۀ فصل 90
نمونه سؤالات فصل 91
فصل 4 : طرّاحی برنامۀ درسی 93
طراحی برنامۀ درسی چیست؟ 94
ابعاد اساسی در طرّاحی برنامۀ درسی 96
طرح‌های برنامۀ درسی 100
سایه‌های برنامه درسی 110
خلاصۀ فصل 113
نمونه سؤالات فصل 113
فصل 5 : برنامه‌ریزی درسی 115
برنامه‌ریزی درسی: چیستی و کارکردها 116
مبانی برنامه‌ریزی درسی 118
مشارکت‌کنندگان در برنامه‌ریزی درسی 127
اصول مهم برنامه‌ریزی درسی 130
نکات مهمّ در تدوین برنامه‌های درسی 133
دسته‌بندی مدل‌های برنامه‌ریزی درسی 136
نگاهی به معروف‌ترین مدل‌های برنامه‌ریزی درسی 138
خلاصۀ فصل 145
نمونه سؤالات فصل 146
فصل 6: تغییر/ اجرای برنامه‌های درسی 147
تغییر/ اجرای برنامه‌های درسی: چیستی و ضرورت 148
نیروهای مثبت و منفی تغییر 151
رویکردهای تغییر و اجرای برنامۀ درسی 154
مرحل و سطوح تغییر 159
اصول تغییر و اجرا 163
انواع و مدل‌های تغییر/ اجرای برنامۀ درسی 167
چالش‌های مهم در توصیف و اندازه‌گیری اثربخشی تغییرات 174
چرا افراد در برابر تغییر مقاومت می‌کنند؟ 175
خلاصۀ فصل 178
نمونه سؤالات فصل 179
فصل 7 : ارزشیابی برنامۀ درسی 181 
برنامۀ درسي چيست؟ 182
ارزشیابی برنامه درسی: تعریف و ابعاد 183
دلایل و کارکردهای ارزشیابی برنامۀ درسي 188
مؤلفه‌ها و معیارهای یک طرح ارزشیابی 190
مدل‌های ارزشیابی برنامۀ درسی 193
وجه تمايز مدل‌ها چيست؟ بهترين مدل ارزشيابي كدام است؟ 196
ابعاد / مراحل ارزشیابی برنامۀ درسی 198
ارزشيابي تكويني و تراكمي برنامۀ درسي 200
تفسیر و به‌کارگیری نتایج ارزشیابی 201
چالش‌‌هاي ارزشيابي برنامۀ درسي 203
ارزشيابي به‌عنوان يك اقدام مشاركتي 203
خلاصۀ فصل 204
نمونه سؤالات فصل 205
فصل 8 : تاریخ‌نگاری برنامۀ درسی 207
چرا باید تاریخ را مطالعه کنیم؟ 208
چرا تاریخ برنامۀ درسی را مطالعه کنیم؟ 209
محورهای تاریخ‌نگاری در برنامۀ درسی 212
مطالعات تاریخی مهم برنامۀ درسی در عرصۀ بین‌المللی 216
تاریخ‌نگاری برنامۀ درسی در ایران 219
نقدی بر مطالعات تاریخی در رشته مطالعات برنامۀ درسی 223
خلاصۀ فصل 225
نمونه سؤالات فصل 226
فصل 9: پژوهش در برنامۀ درسی 227
پژوهش: چیستی و چرایی 228
پژوهش در برنامۀ درسی 229
نگاهی به روند تاریخی شکل‌گیری روش‌های پژوهش در برنامۀ درسی 231
پرسش‌های اساسی/ روش‌های پژوهش در برنامۀ درسی 234
روش‌های پژوهش در برنامۀ درسی 239
خلاصه فصل 246
نمونه سؤالات فصل 247
بخش سوم انواع برنامۀ درسی 249
فصل 10 : برنامۀ درسی رسمی (قصدشده) 251
دانش رسمی و برنامۀ درسی قصدشده 251
برنامۀ درسی رسمی (قصدشده) چیست؟ 253
برنامۀ درسی ملی به مثابه سند بالادستی برنامۀ درسی رسمی 255
نقش محوری معلم در برنامۀ درسی رسمی 256
چالش‌های برنامۀ درسی رسمی 256
خلاصۀ فصل 258
نمونه سؤالات فصل 259
فصل 11: برنامۀ درسی پنهان 261
برنامۀ درسی پنهان: داستان یک مفهوم پرچالش! 262
ماهيت برنامۀ درسي پنهان چيست؟ 263
مفاهيم و واژه‌هاي معادل با برنامۀ درسي پنهان 264
برنامۀ درسي پنهان: پنهان از ديد چه كسي؟ 265
عوامل مؤثر بر شكل‌گيري برنامۀ درسي پنهان كدامند؟ 268
برنامه درسي پنهان: مثبت يا منفي؟ 272
برنامۀ درسي پنهان: پيامدها 278
برنامۀ درسي پنهان: خرد يا كلان؟ 279
ابعاد برنامة درسي پنهان در آموزش عالي 280
يادگيري الكترونيكي: توطئه‌اي جديد! 284
خلاصۀ فصل 286
نمونه سؤالات فصل 288
فصل 12: برنامۀ درسی مغفول 289
برنامۀ درسی مغفول چیست؟ 290
حیطه‌های برنامۀ درسی مغفول 292
چرایی و علل شکل‌گیری برنامۀ درسی مغفول 293
گونه‌شناسی برنامۀ درسی مغفول 294
کارکردهای برنامۀ درسی مغفول 295
خلاصۀ فصل 296
نمونه سؤالات فصل 297
فصل 13 : برنامۀ درسی تبلوریافته 299
چرا مفهوم‌پردازی جدید؟! 300
مفاهیم رایج در حوزۀ مطالعات برنامۀ درسی 301
چگونه این مفهوم جدید شکل گرفت؟ 304
برنامۀ درسی تبلوریافته و ابعاد آن 306
نکاتی برای تأمل بیشتر 310
خلاصۀ فصل 310
نمونه سؤالات فصل 311
فصل 14: فرابرنامۀ درسی 313
تلفیق از منظر فرابرنامه درسی 314
نگاهی کوتاه به اندیشه‌های پرکینز 315
فرابرنامۀ درسی در عمل 316
تلفیق محتوا- مهارت 318
محتوای تشکیل‌دهندۀ فرابرنامه درسی 319
هوش‌هاي چندگانه، ذهن‌افزار، و فرابرنامة درسي 321
خلاصۀ فصل 324
نمونه سؤالات فصل 325
منابع 327
