گفتم آخر آینه از بهر چیست
تا بداند هر کسی کو چیست؟ کیست؟ 
(مولانا)
پیش‌گفتار
ارزشیابی آموزشی، بیش از پیش در نظام‌های تربیتی مورد توجه قرار گرفه است. طی چندین دهۀ گذشته ارزشیابی آموزشی به جایگاه فاخری در کشورهای پیشرفته دست یافته و توانسته است در عرصۀ دانشگاهی نیز به‌عنوان یک رشته خود را به اثبات رساند. چاپ نشریات تخصصی، انتشار کتاب‌های متعدد، برگزاری همایش‌های معتبر، تأسیس انجمن‌های علمی، پذیرش دانشجو در مقاطع تحصیلات تکمیلی، و ... همگی حاکی از روند رو‌به‌رشد ارزشیابی آموزشی در دنیا می‌باشند. در کشور ما نیز اگرچه اقدامات متعددی در حوزۀ ارزشیابی آموزشی صورت گرفته است(نظیر چاپ کتاب، انجام پروژه‌های دانشجویی و ...) اما هنوز راه زیادی پیش رو داریم. شاید یکی از بهترین اقدامات چند سال اخیر ایجاد کارشناسی ارشد رشتۀ ارزشیابی آموزشی در دانشگاه تهران(دانشکدۀ روانشناسی و علوم تربیتی) بود؛ اما با این همه هنوز اقدامات زیادی باقی مانده است که باید به آن بیندیشیم. برای نمونه توسعۀ این حوزه در کشور نیازمند تأسیس انجمن علمی ارزشیابی آموزشی، برگزاری منظم همایش‌های علمی سالیانه، چاپ نشریات تخصصی و شناساندن این حوزه علمیِ ارزشمند به جامعه می‌باشد. نگارش این کتاب نیز گامی کوچک در این مسیر است. در سال‌های گذشته اندیشمندانی چون مرحوم دکتر مرتضی نصفت، دکتر عباس بازرگان، دکتر علی اکبر سیف، مرحوم دکتر حیدرعلی هومن، دکتر علیرضا کیامنش و تعدادی دیگر از بزرگان عرصۀ تعلیم و تربیت کتاب‌های ارزشمندی در زمینۀ ارزشیابی آموزشی نگاشته و ترجمه نموده‌اند. اینجانب درک فعلی‌ام از این حوزه را وامدار مطالعۀ آثار این بزرگان و حضور در کلاس‌های درس اساتیدی چون دکتر نعمت‌الله موسی‌پور، جیم کرک‌پاتریک، و جک فیلیپس می‌دانم. علاقۀ درونی من به ارزشیابی، در کنار مسئولیت‌های شغلی که در سازمان‌ها داشته‌ام، منجر به این شد که همواره در صدد شناخت و پیاده‌سازی الگوهای ارزشیابی آموزشی متعدد باشم. محور اصلی این کتاب هم شناساندن قلمرو گسترده ارزشیابی آموزشی به مخاطبان است. عمده تلاش بنده در نگارش کتاب حاضر این بوده که از تکرار مکررات سایر کتاب‌های داخلی پرهیز کنم و نشان دهم که ارزشیابی چیزی فراتر از صرفاً سنجش پیشرفت تحصیلی است(یک تصور عام و نادرست). به همین دلیل است که در کتاب حاضر با عرصه‌هایی چون ارزشیابی آموزشی در صنعت، ارزشیابی در فضای آموزش مجازی، ارزشیابی برنامه‌های درسی، سنجش شایستگی، رتبه‌بندی دانشگاه‌ها، ارزشیابی برای توانمندسازی، سنجش کیفیت خدمات مؤسسات آموزشی، اعتبارسنجی و اعتباربخشی مؤسسات آموزشی و سایر حوزه‌های دیگر آشنا خواهید شد. امیدوارم که این اثر بتواند رضایت مخاطبان را جلب کند و گامی رو به جلو در این عرصه لقب گیرد. مطمئناً کتاب حاضر جنبه آگاهی‌بخشی دارد و تسلط شما در هر یک از این عرصه‌ها مستلزم مطالعۀ سایر آثار غنی و کسب تجربۀ عملی است. بنده نیز برای بهبود مستمر این اثر نیازمند بازخوردهای ارزشمند شما هستم و امیدوارم با نظرات سازنده بنده را مرهون لطف خود نمایید .
در پایان از همکار ارجمند، جناب آقای ابوالفضل بختیاری (عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان)، برای پیشنهاد و چاپ و نشر و مطالعۀ این اثر و همچنین از زحمات مدیر محترم انتشارات دانش بنیاد، جناب آقای مجیدرضا زروئی سپاسگزارم.
با احترام
سعید صفایی موحد
مدرس دانشگاه و پژوهشگر
فهرست مطالب
فصل 1 : چیستی، تعاریف و کارکردهای ارزشیابی 1 
ارزشیابی آموزشی: چیستی و تعاریف 2
کارکردهای ارزشیابی 6
ارزش ذاتی و ارزش زمینه‌ای 11
تفاوت و تشابه ارزشیابی با مفاهیم مرتبط 11
ارزشیابی تکوینی و تراکمی 14
رویکردهای ارزشیابی 16
مراحل ارزشیابی 25
استانداردهای ارزشیابی 28
ارزشیابی و توسعه و تحقیق(R&D) 32
آیندۀ ارزشیابی آموزشی 34
خلاصۀ فصل 36
فصل 2 : تاریخچه، مبانی نظری و راهبردهای ارزشیابی 37
تاریخچه ارزشیابی آموزشی در غرب 38
تاریخچۀ ارزشیابی آموزشی در ایران 43
پارادایم‌های حاکم 52
نظریه‌های حاکم بر ارزشیابی 60
راهبردهای کمّی، کیفی و ترکیبی 64
مبانی نظری الگوهای ارزشیابی آموزشی 71
خلاصه فصل 76
فصل 3 : رایج‌ترین الگوهای ارزشیابی طرح‌ها و برنامه‌های آموزشی 77
الگوهای ارزشیابی و این همه تنوّع! 78
مدل‌های تجربی/ نیمه‌تجربی 78
الگوی هدف‌محور تایلر 79
الگوی هدف‌آزاد اسكريون 80
مدل سیپ (CIPP) 81
ارزشیابی پاسخگو 87
ارزشیابی نظریه‌محور 96
مدل‌های ارزشیابی شبه‌قضایی 97
مدل ارزشیابی آموزشی سیمایی 98
خبرگی و نقادی آموزشی 103
مدل منطقی 106
مدل ارزشیابی چهارسطحی کرک پاتریک 108
مدل ارزشیابی جک فیلیپس 108
خلاصۀ فصل 109
نمونه سؤال‌های فصل 110
فصل 4 : سنجش یادگیری و پیشرفت تحصیلی 111
یادگیری چیست؟ 112
چگونه می‌توان یادگیری را سنجید 113
ابزارهای سنجش یادگیری 117
سنجش پیشرفت تحصیلی: چیستی و کارکردها 122
انواع سنجش تحصیلی 124
سنجش اصیل 128
کاربرد فاوا در سنجش 131
سنجش برای یادگیری 132
تحولات نو در سنجش و گزارش‌دهی 133
خلاصۀ فصل 133
نمونه سؤالات فصل 134
فصل 5 : ارزشیابی برنامۀ درسی 135
برنامۀ درسي چيست؟ 136
ارزشیابی برنامه درسی: تعریف و ابعاد 137
دلایل و کارکردهای ارزشیابی برنامۀ درسي 142
مؤلفه‌ها و معیارهای یک طرح ارزشیابی 144
مدل‌های ارزشیابی برنامۀ درسی 147
وجه تمايز مدل‌ها چيست؟ بهترين مدل ارزشيابي كدام است؟ 149
ابعاد / مراحل ارزشیابی برنامۀ درسی 151
ارزشيابي تكويني و تراكمي برنامۀ درسي 153
تفسیر و به‌کارگیری نتایج ارزشیابی 155
چالشهاي ارزشيابي برنامۀ درسي 156
ارزشيابي به عنوان يك اقدام مشاركتي 157
خلاصۀ فصل 158
فصل 6 : ارزشیابی اثربخشی آموزش‌های کارکنان در سازمان‌ها 159
مقدمه 160
الگوی چهارسطحی کرک‌پاتریک 160
مدل شراکت کسب‌وکار کرک‌پاتریک 166
مدل ارزشیابی محاسبۀ نرخ بازگشت سرمایه در آموزش 173
مدل ارزشیابی تأثیرات 181
مدل TOTADO 188
ارزشیابی آموزشی: کثرت در عرصه نظر، قلت در عرصه عمل! 192
خلاصۀ فصل 193
فصل 7 : ارزشیابی اثربخشی مدارس 195
اثربخشی مدرسه: چیستی و ارزشیابی 196
مدل‌های ارزشیابی اثربخشی سازمانی 198
رویکردهای عمدة ارزشیابی اثربخشی مدارس 200
مدل‌های مرسوم ارزشیابی اثربخشی مدارس 201
خلاصۀ فصل 209
فصل 8 : ارزشیابی در محیط‌های مجازی 211
ارزشیابی در فضای مجازی: چیستی و چرایی 212
ارزشیابی نظام آموزش الکترونیکی در سازمان‌ها 213
الگویی برای ارزشیابی سیاست‌ها و نظام آموزش مجازی 224
الگوی ارزشیابی SPEAK 225
مدل ارزشیابی کیفیت در آموزش مجازی 228
معیارهای ارزشیابی کیفیت برنامه‌های آموزشی آنلاین 233
مدل OCLES(20) 239
تعدیل مدل کرک پاتریک برای ارزشیابی آموزش‌های مجازی 242
ارزشیابی کاربردپذیری 244
ارزشیابی هیوریستیک 251
ارزشیابی و تضمین کیفیت در آموزش مجازی با مدل PDPP 252
خلاصۀ فصل 255
فصل 9 : ارزیابی عملکرد معلّمان و کارکنان 257
ارزیابی عملکرد چیست؟ 258
اهداف و كاركردهاي ارزيابي عملكرد 259
ويژگيهاي يك نظام مؤثر ارزيابي عملكرد 261
معيارها و شاخص‌هاي ارزيابي عملكرد 263
چه كساني بايد عملكرد را ارزيابي كنند 267
شیوه‌های ارزیابی عملکرد 275
چالش‌ها و مشکلات نظام ارزیابی عملکرد 284
خطاهای رایج در ارزیابی عملکرد 285
مصاحبه و بازخورد 287
خلاصۀ فصل 287
فصل 10 : رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی 289
مقدمه و تاریخچه 290
رویکردهای رتبه‌بندی 292
اصول برلین: راهنمایی برای بهبود روش‌های رتبه‌بندی 296
معروفترین نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی 298
رتبه‌بندی: آری یا خیر؟! 309
ابزارهایی مکّمل برای رتبهبندیها 313
خلاصۀ فصل 314
فصل 11 : سنجش شایستگی 315
شایستگی چیست؟ 316
شرح شغل و شرح شاغل 318
تدوین مدل‌های شایستگی 321
سنجش شایستگی 324
موارد کاربرد و محدودیت‌ها 328
خلاصۀ فصل 329
فصل 12 : ارزشیابی کیفیت خدمات در آموزش عالی 331
کیفیت خدمات 332
سروکوال: رایج‌ترین مدل برای سنجش کیفیت خدمات 335
مدل سروپرف 341
دیگر مدل‌های سنجش کیفیت خدمات 342
کیفیت خدمات در آموزش عالی 345
خلاصۀ فصل 352
فصل 13 : اعتبارسنجی/ اعتباربخشی مراکز آموزشی 355
اعتبارسنجی: چیستی و چرایی 356
اعتبارسنجی و کیفیت 357
ابعاد و مؤلفه‌های اعتبارسنجی 358
اعتبارسنجی و دیگر مفاهیم مرتبط 359
تجربه اعتبارسنجی در دنیا 360
آشنایی با چارچوب SQAA 361
مزایای اعتبارسنجی 367
خلاصه فصل 367
فصل 14 : ارزشیابی توانمندساز 369
ارزشیابی توانمندساز چیست؟ 370
تاریخچه و ریشۀ شکل‌گیری 372
توانمندسازی چیست؟ چه ابعادی دارد؟ 373
ویژگی‌ها و شاخصه‌های ارزشیابی توانمندساز 375
اصول ارزشیابی توانمندساز 376
مراحل ارزشیابی توانمندساز 383
شیوه‌های اجرا 385
شرایط اجرایی و موفقیت پروژه‌های توانمندسازی 387
مزایا و ابعاد مثبت 388
نقاط ضعف و چالش‌ها 389
خلاصۀ فصل 393
فصل 15 : نیازسنجی آموزشی 395
آیا نیازسنجی هم نوعی ارزشیابی است؟ 396
برخی از ریشه‌های شکل‌گیری نیازهای آموزشی 398
مراحل انجام نیازسنجی 399
اولویت‌بندی نیازها 400
روش‌های جمع‌آوری داده‌ها 401
روش‌های تحلیل داده‌های نیازسنجی 403
فنون نیازسنجی آموزشی 405
مزایا و مسائل نیازسنجی آموزشی 408
خلاصۀ فصل 410
فصل 16 : ارزشیابی مشارکتی 411
ارزشیابی مشارکتی: چیستی و چرایی 412
اصول حاکم بر ارزشیابی مشارکتی 414
مراحل و گام‌های اجرایی ارزشیابی مشارکتی 414
مزایا و چالش‌های ارزشیابی مشارکتی 416
شیوه‌های ارزشیابی مشارکتی 418
خلاصۀ فصل 420
فصل 17 : آشنایی با سازمان ایزو و اسناد آن در حوزۀ سنجش و ارزشیابی 423
ایزو (سازمان بین‌المللی استانداردسازی) چیست؟ 424
انواع مختلف انتشارات ایزو 425
خانواده استانداردهای ایزو 9000 426
مدل فرایندی در ایزو 9000 428
اصول مدیریت کیفیت 429
سازمان ملّی استاندارد ایران 430
انواع اسناد ایزو در حوزۀ ارزشیابی و سنجش 430
خلاصۀ فصل 432
فصل 18 : کارت امتیازی متوازن برای ارزیابی عملکرد سازمان‌های آموزشی 433
کارت امتیازی متوازن چیست؟ 434
کارت امتیازی متوازن چگونه شکل گرفت؟ 440
علل گرایش به کارت امتیازی متوازن 442
توجه به شرایط اجرایی جهت تحقق BSC 447
به‌کارگیری کارت امتیازی متوازن در سازمان‌های دولتی و غیرانتفاعی 449
اهمیت روابط علت و معلولی 453
مزایای به‌کارگیری سیستم BSC در سازمان 455
خلاصۀ فصل 457
منابع 459
