معرفی کتاب
کتاب "پداگوژی کلاس هنر" اثر کریمی، یک راهنمای جامع و خلاقانه برای معلمان دوره دبستان است که به بررسی هنرهای تجسمی می‌پردازد. این اثر فرصتی منحصر به فرد برای یادگیری و تجربه‌های هنری فراهم می‌کند، به‌طوری‌که معلمان نه تنها به عنوان یاددهنده بلکه به عنوان یادگیرنده نیز در فرآیند آموزش شرکت می‌کنند. با سناریوهای پداگوژیک متنوع، این کتاب به شما کمک می‌کند دانش‌آموزان را به دنیای جذاب هنر هدایت کنید و در آنها شور و شوق یادگیری، کشف و رشد مهارت‌های فردی و اجتماعی را ایجاد نمایید. ترجمه و تدوین این اثر از تجربیات موفق پداگوژی هنر در ایرلند، الهام‌بخش تمامی معلمان، هنرمندان و پژوهشگران حوزه آموزش هنر خواهد بود. با این کتاب، کلاس‌های هنری‌تان را به فضایی مملو از لذت و خلاقیت تبدیل کنید!
کارما نیست شناسایی راز گل سرخ،
کار ما شاید این است که در افسون گل سرخ شناور باشیم،
پشت دانایی اردو بزنیم، ...
روی ادراک فضا ، رنگ، صدا، پنجره ، گل، نم بزنیم
آسمان را بنشانیم میان دو هِـجای هستی، ...
بار دانش را از دوش پرستو به زمین بگذاریم
نام را باز ستانیم از ابر، از چنار، از پشه، از تابستان...
کار ما شاید این است که میان گل نیلوفر و قرن،
پی آواز حقیقت بدویم...
سهراب سپهری
پیشگفتار
پداگوژی، به معنای راهنمایی و هدایت افراد در مسیری است که قرار دارند و معمولا به کسانی پداگوگ گفته می‌شود که راهنمایی و هدایت افرادی که در مسیر یادگیری و آموزش هستند را به عهده دارند. آموزش و پرورش نوین، شاید تا حدی این نقش را کمرنگ کرد و به جای آن معلم یا آموزگار را به دنیا معرفی کرد که وظیفه آموزش و انتقال داده‌هائی را به گروه یادگیرنده به عهده داشت. آموزگاران جهانِ مدرن معمولاً باید به هر روشی که امکان داشت اغلب مبتنی بر الگوسازی و نفی هرگونه خلاقیت و حضور فعال یادگیرنده بود، داده‌های مربوطه را انتقال می‌دادند. نظام آموزشی کلاسیک (قدیمی)، معلمانی را تربیت می‌کرد که سخت‌گیر و قانونمند بوده و به وجوه تربیتی آموزش کمتر توجه می‌کردند، در حالی که واژه پداگوگ به معلمی اطلاق می‌گردد که وظیفه تربیت و آموزش را همزمان به انجام می‌رسانند، معمولا پداگوگ‌ها در دنیای امروز همان معلمان دلسوزی هستند که باید با کشف روش یادگیری هر کودک و شناخت بهتر آنها به یاددهی یا آموزش اقدام کنند، روش‌های پداگوژی معمولا از هر فرد یادگیرنده به فرد دیگر متفاوت است. ممکن است روشی در مورد یک کودک جواب بدهد و در مورد کودک دیگر درست عمل نکند و این به تفاوت‌های فردی انسان‌ها که ریشه در هوش‌های چندگانه گاردنر و نیز فرهنگ و آداب محیط خانواده و اجتماعی که در آن زندگی می‌کنند دارد، به عبارت دیگر ریشه در ابزار جهان‌شناختی که آنها در درون خود به طور ذاتی دارند و شیوه‌هائی که فکر، فرهنگ و محیط به آنها آموخته یا نشان داده است، دارد. اگرچه، به طور کلی می‌توان الگوها و دستوالعمل‌هایی برای پداگوژی در نظر گرفت، اما در مورد هر موضوع، هر فرد، هر محیط و هر هوش متفاوت است. شاید بتوان گفت که برتری پِداگوگ بر معلم این است که باید متوجه تفاوت‌های فردی، علائق، سلائق و ذوق‌های فردی مخاطبانش باشد، و انتظار نداشته باشد که همه افراد از یک روش یا (الگو) که او ارائه می‌کند به یک میزان بیاموزند. اینجاست که فرق پداگوگ با یک معلمِ برونداد (پیامد) نظام مدرنیسم مشخص می‌شود.
آموزش هنر، از آن دست آموزش‌هائی است که همیشه محل مناقشه و مباحثه بوده است، اگرچه در عصر حاضر روش‌های متنوعی برای چگونگی انجام آن پیشنهاد و اجرا می‌شود، امروزه همه در دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که آموزش هنر یا یاددهی هنر فرایندی مبتنی بر الگوسازی و نمادسازی نیست و بهتر است به صورت خلاقانه، خودجوش، انگیزشی، بیانگرانه، رضایتمندانه و کشف و شهودی انجام شود. خوشبختانه در این مسیر روش‌ها و دستوالعمل‌هایی مناسب وجود دارد، تا معلمان و مربیان بتوانند همه را به انجام یک فرایند هنری با رویکرد - تربیت هنری که رویکردی متفاوت از آموزش تکنیک‌های هنر است- تشویق و ترغیب کنند و از آن لحظه به بعد، در نقش یک پداگوگ، کودکان را به سمت انجام و یادگیری بهتر روش‌های اجرا و نیز درک دیداری و شنیداری جهان پیرامونشان ترغیب، تشویق و هدایت کنند.
بنابراین، در دنیای معاصر، وظیفه و نقش آموزگاران دوران دبستان در زنگ هنر تغییر کرده است، امروزه آنها نقش تسهیل‌گری و هدایت کودکان امروز و بزرگسالان فردا را با اهداف بهتر ساختن دنیا به گفتمان‌های برتر به عهده دارند که به آن پداگوژی نیز گفته می‌شود، در این مسیر، پرسش‌های مهمی مطرح است که جای تأمل دارد، از جمله اینکه آیا آموزگاران خود آموزش هنر را به روش پداگوژیک دیده‌اند؟ آیا همه افرادی که این شغل را انتخاب می‌کنند و وارد حوزه پداگوژی می‌شوند، به هنر علاقمند هستند یا دوره خاص هنری گذرانده‌اند یا اصلاً اطلاعات اولیه مناسبی در این زمینه دارند؟ پرسش مهم بعدی، آیا قرار است در دوران دبستان هنرمند تربیت کنیم یا زمینه کشف استعدادها را فراهم نماییم؟ و اصلا چرا باید زنگ هنر برای دانش‌آموزان اختصاص داده شود؟ آیا هنر، در زمره سوادهای لازم برای دنیای معاصر و آینده قرار دارد؟
در این فرصت، به طور اجمالی نظری بر وضعیت موجود در ارتباط پرسش‌های مطرح خواهیم افکند، آموزگاران هنر امروز که کودکان نسل پیشین بودند به طور معمول در معرض این نظام آموزشی قرار داشتند که هنر در آن اهمیت چندانی نداشت؛ و معلمی تحت عنوان معلم هنر در ساختار آموزش دبستان در نظر گرفته نشده بود و آموزگاران مربوطه به روش‌های رایج در آن زمان که اغلب الگوبرداری و انجام مشق بود، کلاس هنر را سپری می‌کردند، اگرچه نباید فراموش کرد که به طور کم و بیش معلمانی هم در این ساختار حضور داشتند که در پی تلاش فردی و علاقمندی به هنری آراسته بودند و آن را به دانش‌آموزان انتقال می‌دادند، در مواردی هم خانواده‌ها خود به کشف استعداد کودک خود می‌پرداختند و بر این امر و این نوع تربیت اصرار داشتند، اما نظام آموزشی در این زمینه برنامه‌ریزی علمی، دقیق و قابل اجرای مدونی نداشته و تلاش‌های قابل قبولی هم در این زمینه انجام نمی‌شده است. اما اینکه آیا امروزه در نظام آموزش پرورش و دانشگاه‌های متولی تربیت معلم در انتخاب آموزگاران دوران ابتدایی، معیار هنر وجود دارد؟ در مشاهدات و بررسی‌های پرسشگرانه انجام شده، دستورالعمل مشخصی در این زمینه یافت نشد، از طرفی دانشجویان در دوره آمادگی برای تخصص آموزگاری یا معلمی، دوره تخصصی آموزش هنر نمی‌بینند و استادان از محتوای آموزشی مختص چگونگی آموزش هنر، مبتنی بر تربیت هنری استفاده نمی‌کنند، علیرغم اینکه مستنداتی در مورد تربیت هنری وجود دارد. دانشجویان نیز بسته به علاقه شخصی و مهارت‌های فردی با کودکان زنگ هنر را می‌گذرانند. نتیجه اینکه، تصویر یک گلدان بر روی تخته ترسیم می‌شود و همه باید از آن تقلید کرده و ارائه دهند. تجربه شخصی نگارنده- مترجم- گواهی بر این موضع دارد که "دانشجو معلمان"، اطلاعات و دانش نظری و عملی در این موضوعات ندارند، دانشجویان خلاق و علاقمند در اغلب موارد با پرسش‌هایی در زمینه چگونگی مدیریت چنین کلاسی مواجهند، به نظر می‌رسد نومعلمان به دو نوع تجربه و آموزش نیاز دارند، اول اینکه خود مورد پداگوژی تربیت هنری قرا گیرند و دوم اینکه بیاموزند که چطور پداگوژی کودکان در عرصه تربیت هنری را انجام دهند.
در پاسخ به این پرسش که چرا باید در دبستان زنگ هنر قرار داد وآیا هنر سواد محسوب می‌شود؟ باید بیان کرد که انسان در زندگی روزمره به هنر نیاز دارد و در اشکال مختلف و متنوع از آن بهره می‌برد. این کاربرد هنر از کارکرد هنر به معنای هنرهای زیبا متفاوت است، هنر در زندگی روزمره از دکوراسیون داخلی، چیدمان منزل گرفته تا انواع پوشش و زیورآلات، آرایش، تزیین غذا، سفره‌آرایی و ... نقش مهمی بر عهده دارد و این همان چیزی است که در سطح عمومی از آن به عنوان سلیقه یا ذوق یاد می‌شود، که البته واژه کاملی نیست، اما می‌خو‌اهیم به این نکته اشاره کنیم که هنر در ردیف انواع سواد ضروری برای زندگی است، اولین سطح سواد هنری، سواد بصری است و شامل شناخت نقطه، خط، شکل، سطح، حجم و فرمِ و رنگ پدیده‌های جهان و شیوه‌های ترکیب‌بندی متنوع و سبک‌دار است، سواد بصری برای هر انسانی در حد سواد نوشتن و خواندن ضروری است، زیرا انسان خود به لحاظ کالبدی، سازه‌ای از نقطه‌ها، خط‌ها، شکل‌ها و سطح‌ها، حجم‌ها و حالت‌های حجمی و رنگ‌هاست و جهانی که در آن زیست می‌کند نیز جز این نیست. سواد و درک هنری موجب می‌شود خصوصیات دیداری محیط زندگی انسان تغییر شکل داده و موجبات رضایت درونی را در انسان ایجاد کند تا زندگی شادتری داشته باشد.
بخاطر داشته باشیم کودکان پیش از آنکه سخن بگویند، می‌بینند، می‌شنوند، لمس می‌کنند، خط می‌کشند، آنچه با چشمانشان می‌بینند توسط دست و یک ابزار اثرگذاری بر در، دیوار، کاغذ و هر سطحی که در دسترشان باشد برایمان تعریف می‌کنند. آیا با این وجود نیاز نیست سواد مربوط کالبد پدیده‌ها را به کودکان نشان دهیم تا بهتر آن را بشناسند و بهتر در آن زیست کنند. به نظر می‌رسد همه دانشجو معلمان و آموزگاران دورة ابتدایی و هر فردی که با هر نامی مسئول زنگ هنر در دبستان‌هاست باید با پداگوژی هنر آشنا شود. زیرا بسیاری از مربیان دوران ابتدایی خود هیچ نوع تجربه‌ای در این زمینه ندارند، ازاین‌رو ضروری است دوره‌های آموزشی پداگوژی با هدف چگونگی اجرای فعالیت‌های هنری برای کودکان را طی نمایند.
کتاب پداگوژی کلاس هنر، با ارائه فعالیت‌های یادگیری در حوزه هنرهای تجسمی با جزییات دقیق مبتنی بر پداگوژی معلمان دوران پیش‌دبستانی تا پایان پایه ششم، در 5 بخش در آموزش و پرورش دوبلین تنظیم و تدوین شده است. مخاطبان اصلی این کتا ب معلمان و نومعلمان می‌باشند، محتوای این اثر، به آنها یاد می‌دهد که چگونه یاد بدهند.
از طرفی فعالیت‌های پیشنهادی یا طرح درس‌ها برای هر فردی در هر رده سنی که پیش از این تجربه تربیت هنری نداشته، قابل انجام است و نتایج شگفت‌انگیزی در پی دارد. از این رو معلمانی که تابحال چنین تجربه‌هایی در هنر نداشته‌اند و میل دارند به این عرصه وارد شوند نیز می‌توانند به صورت خودآموز از محتوای این کتاب استفاده و استعدادهای پنهان خود را در این مسیر کشف کرده و از آن لذت ببرند، این تجربیات حس همزادپنداری آنان را با کودکان در حین انجام فعالیت‌ها تقویت کرده و حتی می‌توانند تسهیل‌گری و هدایت کودکان را در آموزش هنرهای تجسمی به عهده بگیرند.
کتاب پیش رو در بخش اول و دوم کتاب، شامل مقدمه‌ای در آموزش هنرهای تجسمی در برنامه آموزشی دبستان و همچنین محتوای برنامه درسی هنرهای تجسمی در این دوره در دوبلین می‌باشد که ساختار و طرح کلی برنامه و ویژگی‌های اصلی آنها را توضیح داده است. عنوان بخش سوم، برنامه‌ریزی تحصیلی برای هنرهای تجسمی انتخاب شده و شامل برنامه‌ریزی درسی و برنامه‌ریزی سازمانی است.
بخش چهارم به طور تخصصی به برنامه‌ریزی کلاسی برای هنرهای تجسمی پرداخته و شامل فعالیت‌های یادگیری دقیق، واقعی و قابل اجرا تحت عنوان سرمشق برای معلمان است.
بخش پنجم با عنوان رویکردها و روش‌های آموزش در شش رشته هنری (طراحی، نقاشی، چاپ دستی، گل بازی، ساخت و پارچه و الیاف) و در 4 گروه پیش دبستانی، پایه‌های اول و دوم، پایه‌های سوم و چهارم و پایه‌های پنجم و ششم دسته‌بندی و شامل 22 سرمشق است که در حین انجام آن معلمان خود مورد تربیت هنری به شیوه پداگوژی قرار می‌گیرند.
پیشنهاد می‌شود، معلمان پیش از اجرای اصلی در کلاس، در منزل با همان روش، خودشان
تمرین کنند. این کتاب اولین کتابی است که با هدف تجربه پداگوژی برای معلمان دبستان و با هدف کاربردی و قابل اجرا منتشر می‌شود و توصیه می‌شود همه دانشجو معلمان آموزش ابتدایی و همه آموزگاران مدارس ابتدایی که دوره تربیت معلم ندیده و در هنر نیز تجربه خاصی ندارند حتما کتاب را مطالعه و مورد استفاده قرار دهند و در صورتی که هر نوع پیشنهادی در جهت بهتر شدن محتوا برای چاپ‌های بعدی دارند می‌توانند از طریق ایمیل مترجم بیان نمایند.
مترجمان کتاب با بررسی دقیق کتاب و با توجه به تخصصی که در زمینه آموزش هنر به کودکان دارند و نیاز مبرم معلمان و مربیان هنر در دوران ابتدایی در ایران، آن را گزینه خوبی برای پیشرفت و ارتقاء دانش و مهارت معلمان برای اجرا و کنترل فعالیت‌های زنگ هنر شناسایی کرده و اقدام به ترجمه آن نمودند.
در این فرصت، لازم می‌دانم از همکارم سرکار خانم طاهره مصطفوی (کارشناس ارشد نقاشی) که حدود بیش از 15 سال سابقه فعالیت در آموزشگاه هنر دارند تشکر کنم، بخشی قابل توجهی از کار به همت ایشان و بهره‌گیری از تجربیات زنده و واقعی ایشان انجام شد. همچنین از جناب آقای دکتر ابوالفضل بختیاری (عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان) که در زمینه آموزش، کتب بسیاری را ترجمه و تألیف نموده‌اند و دارای سابقه باارزشی در این حوزه هستند تشکر نمایم، زیرا انگیزه این اقدام جسورانه را در من برانگیختند و در این ارتباط، موانع سخت را از سر راه برداشته و همواره ما را از تخصص خود در فرایند تهیه، تدوین، چاپ و نشر کتاب در زمینه پداگوژی بهره‌مند ساختند. ضروری است از مدیر عامل نشر دانش بنیان جناب آقای مجیدرضا زروئی، که با دیدگاه و اندیشه والای خود و در جهت نشر دانش و تخصص در سرزمین عزیزمان ایران تلاش می‌کنند و موجبات اعتلا و سرآمدی جوانان را فراهم می‌سازند نهایت تقدیر و تشکر را را دارم که این اثر کوچک را همتراز آثار به طبع رسیده نشر دانش‌بنیاد دانسته و افتخار چاپ را به ما دادند.
ساغر کریمی
دانش‌آموخته دکتری تخصصی پژوهش هنر
پژوهشگر، مدرس و معلم
فهرست
بخش 1 : آموزشِ هنرهای تجسمی در برنامۀ آموزشی دبستان 1
نقش محوری آموزش هنرهای تجسمی 1
هنرهای تجسمی در برنامۀ آموزشی کودک‌محور
بخش 2 : محتوای برنامۀ درسی هنرهای تجسمی 5
مقدمه 6
ساختار و طرح کلی برنامه 6
رشته‌های شش‌گانه هنر تجسمی 6
1- کشیدن طرح (طراحی) 6
2- نقاشی و رنگ‌آمیزی 7
3- چاپ دستی 7
4- گِل‌بازی 7
5- ساخت 7
6- پارچه و الیاف 8
خط 8
شکل یا سطح شناخته شده یا نمادین 10
فرم 10
رنگ و رنگ‌سایه 10
الگو و ریتم 10
بافت 10
سازمان‌دهی فضایی یا ترکیب‌بندی 11
عناصر دیداری موجود در بافت محیط زندگی 11
ویژگی‌های برجسته برنامه درسی هنر (رویکرد تربیت هنری) 11
فرآیند خلق و ایجاد اثر 12
مراحل پیشرفت در هنر کودکان 13
کارکردهای برنامۀ درسی ششرشتهای هنر 13
خلق آثار هنری و واکنش به هنر در برنامه درسی 14
واکنش به ساخت صنایع دستی (چرا صنایع دستی) 15
بخش 3 : برنامه‌ریزی برای هنرهای تجسمی 19
برنامه‌ریزی درسی 20
اهمیت آموزش هنرهای تجسمی در برنامة درسی مدرسه 20
تأکید بر فرآیند خلاقانه 20
برنامة درسی جامع و متوازن 20
کودکان با نیازهای متفاوت 21
برنامه‌ریزی برای یکپارچگی تلفیق- و نیز پیوستگی 21
زمان 22
ارائه آثار 22
تدوین خط‌مشی سنجش 22
ابزارهای سنجش 22
مشاهدات معلم 22
تکالیفی که معلم طراحی می‌کند 23
نمونه کارها، گزیده‌های آثار و پروژه‌ها 23
پروفایل‌های برنامۀ درس 23
ایجاد درک مشترک از سنجش 24
برنامه‌ریزی سازمانی 24
ایجاد درک مشترک از هدف آموزش هنرهای تجسمی 24
جلب حامی برای پیاده‌سازی برنامه 25
بخش 4 : برنامه‌ریزی کلاسی برای هنرهای تجسمی 29
برنامه‌ریزی معلم 30
شیوه شروع کار عملی (فعالیت‌های عملی و تجربه‌اندوزی) 31
کار بر مبنای تجارب و تخیلات کودکان 32
ویژگی‌های جالب این رویکرد: 32
ویژگی‌های موضوعات تخیلی: 32
استفاده از مواد و ابزارها به‌عنوان محرک 33
کار بر مبنای مشاهده و کنجکاوی 33
استفاده از آثار هنرمندان و صنعت‌گران به‌عنوان محرک (انگیزه) 34
جوّ کلاس (روحیه و نگرش حاکم بر فضای آموزشی) 34
سازمان‌دهی کلاس 35
سازمان‌دهی مواد و ابزارهای هنری 35
سازمان‌دهی فضای کار 35
سازمان‌دهی محیط فیزیکی برای یادگیری 35
سازمان‌دهی پیوستگی و یکپارچگی 37
برنامه‌ریزی واحد کار 40
سرمشق‌های برنامه‌ریزی 40
بخش 5 : رویکردها و روش‌ها 59
نکته آغازین: 60
رویکردهای متنوع آغاز فعالیت هنری 60
انواع رویکردها (اهداف) 60
نکات مهم برای شروع فرایند آموزش 60
رشته‌های هنری 62
رشته هنری ترسیم یا طراحی یا کشیدن طرح 62
اهداف (رویکردهای اجرایی) کشیدن طرح 63
کار بر مبنای تجربه و تخیل در طراحی و ترسیم 63
تمرکز بر مواد و ابزارها 70
ابزار کشیدن طرح (ترسیم) 70
کار بر اساس مشاهده و کنجکاوی در طراحی یا ترسیم 72
رشته هنری نقاشی و رنگ‌آمیزی 78
نقطه‌های شروع نقاشی و رنگ‌آمیزی 78
کار بر مبنای تجربه و تخیل در نقاشی 78
کاربر مبنای تمرکز بر مواد و ابزارها در نقاشی 82
کار بر مبنای مشاهده و کنجکاوی در نقاشی 83
منابع نقاشی و رنگ‌آمیزی 86
کاغذ 87
رهنمودهایی دربارۀ ترکیب رنگ‌ها 87
چرخۀ رنگ 88
کار با رنگ گواش 89
رشتۀ هنری چاپ دستی 89
روش‌های انجام کار 90
تمرکز بر مواد و ابزارها در چاپ دستی 90
مقدمات عملی برای چاپ دستی 90
اولین تجارب در زمینۀ چاپ دستی 91
ساخت مُهرهایی برای چاپ برجسته 91
مونوپرینت 94
تکنیک چاپ با شابلون یا استنسیل 96
چاپ سیلک اسکرین 96
تکنیک موم نامحلول 97
انتقال با مداد شمعی مومی 97
تکنیک فوتوگرام 97
رشتۀ هنری گِل‌سازی 98
نقاط شروع فرم‌سازی با گِل 98
کار بر اساس تجربه و تخیل در گِل‌سازی 98
تمرکز بر مواد و ابزارها در گِل‌سازی 101
کار بر اساس مشاهده و کنجکاوی درگِل‌سازی 102
کار با گِل 105
استفادۀ مجدد از گل 105
پخت گل 105
کار با خمیر کاغذ یا پاپیه ماشه 106
فرم: منابع خمیر کاغذ 108
رشتۀ هنری ساخت 109
نقاط شروع ساخت 110
کار بر اساس تجربه و تخیل در رشته ساخت 110
کار براساس تمرکز روی مواد و ابزارها در رشته ساخت 112
کار بر اساس مشاهده و کنجکاوی در رشته ساخت 113
پارچه و الیاف 115
کار با پارچه و الیاف 115
ساخت پارچۀ جدید 116
ساخت با پارچه و الیاف 116
کار بر اساس تجربه و تخیل در رشته هنری پارچه و الیاف 116
ساخت مجسمه‌های نرم کلاس‌های اول تا چهارم 118
کار بر مبنای تمرکز بر مواد و ابزارها در رشته هنری پارچه و الیاف 119
کار بر اساس مشاهده و کنجکاوی در رشته پارچه و الیاف 122
کلاژ 125
رنگرزی گره‌ای 126
تکنیک باتیک 127
دیدن و واکنش نشان دادن به آثار هنری 128
دیدن نقاشی 128
دیدن مجسمه 129
«بررسی همسر هنرمند»، اثر آگوستوس جان 134
نگاه دقیق به کار کودکان 135
مشاهدۀ معلم 135
از جمله پرسش‌های قابل‌طرح: 136
تکالیف طراحی‌شده توسط معلم 136
نمونه‌کارها، گزیده‌های آثار و پروژه‌ها 136
استفاده از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات 137
بخش 6 : واژه نامه 141
