کتاب روابط بیزانس و ایران در نیمه اول قرون وسطی (461 - 226 میلادی) اثر کاظم میقانی

فهرست مطالب

پیش گفتار ................................................................................. 7

مقدمه .................................................................................... 11

15 .................................. (Medieval or Middle Ages) اصطلاح قرون وسطی

فصل اول: نقد و بررسی منابع .......................................................... 17

الف- منابع اصلی .................................................................... 17

23 ....................................................... (Dio Causius) دیوکاسیوس

24 ............................................................... (Herodian) هرودیان

25 ................................. (Lactantius Firmannus) لاکتانتیوس فیرمانوس

27 ............................... (Ammianus Marceilinus) آمیانوس مارسیلینوس

31 ...................................... (Flavius Eutropius) فلاویوس ائوتروپیوس

31 ...................................... (Eusebius Caesareus) اوزبیوس قیصریه اي

36 .............................................................. ؛(Priscus) پریسکوس

37 ............... ؛(Socrates Scholasticus) سوکراتس (سقراط) اسکولاستیکوس

39 ........................................................ ؛(Sozomenus) سوزومنوس

39 ............................................................. ،(Zosimus) زوسیموس

40 ....................................................... ؛(Porocopius) پروکوپیوس

43 ....... ؛(Agathias Scholasticus Myrins) آگاثیاس مریانه اي اسکولاستیکوس

47 .......................................................... ؛(Evagerius) اواگرایوس

48 .........................................؛(Petros Patricious) پتروس پاتریسیوس

49 ......................................... ؛(Menander Protector) مناندر پروتکتور

51 .................................................... ؛(John Malalas) جان مالالاس

52 .......................... ؛(Theophylactus Simocatta) تئوفیلاکتوس سیموکاتا

56 ........................................................... ؛(Theophanes) تئوفانس

58 ................................ (Agat’angeghos, Aghathangelos) آگاتانجلوس

60 ........................... (P’awstos Buzandac’i’s) فوستوس بوزندي، بیزانسی

61 .................................................(Elishe Vardabet) الیزه وارداپت

62 ................................................ (Ghazar P’arpec’i’s) قازار فآرپی

63 ................................................... (Moise Khorni) موسی خورنی

65 .................................................................. (Sebeos’) سبئوس

طبري ................................................................................. 66

ثعالبی ................................................................................. 66

حمزه اصفهانی ....................................................................... 67

نامه تنسر ............................................................................. 67

کارنامه اردشیر بابکان .............................................................. 70

ابن العبري/ فرفوریوس (غریغوریوس)............................................ 72

کتیبه هاي ایرانی ..................................................................... 73

ب- مطالعات و مقالات ............................................................. 74

فصل دوم: تزلزل در امپراتوري روم، احیاي قدرت در ایران ........................ 83

الف- تشکیل بیزانس ............................................................... 83

305 میلادي) ....................................... 85 - دیوکلسین و تترارشی ( 284

337 میلادي) .......................... 89 - -1 کنستانتین و مصادره ي قدرت ( 305

325 میلادي) .................... 90 / -1-2 فرمان میلان و رسمیت مسیحیت ( 313

-2-2 پایتخت شدن بیزانس ( 330 میلادي) ....................................... 95

-3 تئودوسیوس اول، وصیت تقسیم و دوپارگی روم ( 395 میلادي) ........... 98

565 میلادي)........................................ 104 - -4 عصر ژوستی نین ( 527

641 میلادي)........................... 108 - -5 هراکلیوس و بازیابی قدرت ( 610

ب- برآمدن ساسانیان................................................................. 113

241 میلادي)/ رویارویی با سرباز امپراتوران -224/ -1 ظهور اردشیر ساسانی ( 6

113 ...........................................................................................

ج- تثبیت و تهاجم، مقاومت و اسارت.............................................. 119

-1 انقضاي صلح رومی، ناپایداري امپراتوران ................................... 119

د- بحران جانشینی؛ ................................................................... 127

پیش گفتار

روابط بیزانس و ایران گوشه اي از روابط بین الملل در قرون وسط ی بوده است

که پهنه و دامنه ي آن قلمروهاي فرهنگی و تمدنی شرق و غرب عالم را در برمی گرفت. زمینه این روابط که از دوران شکل گیري دولت شهرها ي یونا نی آغاز شده بود، پس از عبور از سلسله قدرتمند هخامنش ی، به دوره ي است یلاي سلوک یان می رسد. با قدرت یابی پارتیان دور جدیدي از روابط و مناسبات طرفین آغاز م ی شود که پارتیان به رغم برخی موفقیت ها در صحنه هاي داخلی و خار ج ی به علل ضعف ساختارهاي سیاسی، اقتصادي و ناکارآمد ي در عرصه ها ي توزی ع قدرت داخل ی و عدم مواجه توانمند با قدرت خارجی و نیز عدم تام ین امنی ت جا نی و ما لی ساکنان شهرها و ولایات سرحدي و ناتوانی در رویارویی با رومیان و شکست هاي ناگوار که در سده هاي نخستین م یلادي، چند بار منجر به تصرف تیسفون توسط روم ی ان تا محدوده هاي شمالی خلیج فارس شد. ناگزیر از خروج و خالیکردن قدرت در ای ران براي اردشیر بابکان می شوند. طلوع ساسانیان حیات تازه اي را در شرق رقم می زند.

در غرب موکب پر اقتدار روم که همچون حلقه اي زرین پیرامون نگ ین مدیترانه اي از چند سده قبل س یطره خورده بود، پس از صورت بند ي هاي تازه و تبدیل ساختارهاي جمهوري روم به امپراتوري که از عه د اگوست شکل گرفت . به رغم ترتیبات و تنظیمات سیاسی، اقتصادي و اجتماعی جدید، راه افول را پیش گرفت. اما با تاثیرپذیري از قدرت تازه شکل گرفته ساسانی و تهاجمات پ ی در پ ی اقوام ژرمن ، هون، واندال، آوار و ژرمنیک زمینه انفکاك سرزمین هاي شرق مدیترانه اي از غرب امپراتوري فراهم شد.

مساله ي اصلی پژوهش این است که اصول، مشخصات، ضوابط و چارچوب هاي روابط ایران، به معنی دولت ساسانی و بیزانس، به معنی امپراتور ي روم شرق ی در طی نیمه اول قرون وسطی کدام بوده است؟ چه عوامل، عناصر و مولفه ها ي درون ی و بیرونی با توجه به مقتض یات زما نی و مکا نی اعم از اقوام و ملل، اد ی ان و مذاهب، طبقات و گروه ها، قلمروهاي بري و بحري، ساختارها ي سیاس ی- اقتصاد ي، ب ه ویژه گذرگاه هاي شرقی- غربی راه ابریشم و ادویه از شمال تا جنوب بین النهرین، یعن ی از دریاي سیاه تا دریاي سرخ و نواحی شرقی مدیترانه به عنوان متغیرهاي مستقل بر ای ن روابط تاثیرگذار بوده اند؟ آیا مسایل و بحران ها ي درون ی هر ی ک از دو امپراتور ي به ویژه عملکرد امپراتوران بر روابط و مناسبات طرف ین موثر بوده است؟ نقش و جایگاه این متغیرها در روند عمومی روابط، مناسبات و ادوار چگونه بوده است؟ پاسخ لازم چنین است که به رغم اهمیتی که بیزانس در قرون وسط ی برخوردار است، مناسبات و مشابهات گسترده اي با فرهنگ و تمدن هاي شرقی داشته است. قابل توجه است تا آن جا که جست وجو شده ، مطالعه ي فراگیر و مستقل در زمینه ي روابط بیزانس و ایران انجام نگرفته است. لذا تلاش بر ای ن استوار شده تا با روش تاریخی ترکیبی و مطالعه انتقادي، ضمن شناسایی اصیل ترین منابع و مآخذ و نقد و بررسی آن ها با توجه به محدودیت ها و تنگناها ي بس یاري که در مراکز و موسسات پژوهشی در ایران موجود است، با استفاده از امکانات سایبري و منابع اینترنت ی، موضوع به نحو علمی تبیین و گزارش شود.

لذا تبیین در چهار فصل تنظیم شده است که در فصل اول به شناسا یی و نقد مهم ترین منابع و مآخذ دست اول و اصیل پرداخته شده است و تلاش شده تا حد ي آن ها را از مهجوریت به روشنایی بکشاند. خصوصا در قلت منابع کتا بی در دوره ي ساسانی که تکیه بر کت یبه ها و سنگ نبشته ها دارد، شناخت و بهره گی ري از منابع رومی- بیزانسی به رغم رویکردهاي خصمانه و منفی گزارش گران، ملاحظه و بررس ی شود. هم چنین از منابع ارمنی، عربی و اسلامی نیز غفلت نشده است . در ای ن راستا از مطالعات مفید و روشمند نیز بهره برداري شده است. در بیان سیر مطالعات بیزانس ی به برجسته ترین آثار محققان آلمانی، انگلیسی، آمریکایی و روسی توجه شده است. 

در فصل دوم به علل شکل گیري و برآمدن دولت ها ي بیزانس ی و ساسا نی اشاره شده است و تنازعات و تخاصمات آن ها با توجه به انگ ی زه ها، اهداف و ملا حظات سیاسی، اقتصادي،آیینی و مسایل مرزي و هم جواري بررس ی و گزارش شده است.

در این فصل هم چن ین گزارش شده که منحن ی روابط و مناسبات ای ن دو قدرت جهانی، از این مقطع، روندي سیطره گرایانه، به نفع ساسانیان داشته که دو دوره بر اي آن در نظر گرفته شده است ؛ دوره ي اول از روي کار آمدن اردش یر تا بحران جانشینی شاپور اول، که پس از نزولی کوتاه، در دوره ي شاپور دوم بار دیگر، روندي صعودي می یابد و به نقطه هاي اوج و اقتدار شرق به معن ی برتر ي ساسا نیان بر رومیان نزدیک می شود. از نشانه هاي بارز آن، به اسارت والریانوس ( در 260 میلادي)، توسط شاپور اول و کشته شدن ژولیانس (در 361 م یلادي) در زمان شاپور دوم می توان اشاره کرد. گرچه دوره بحرانی نرسی ( 301 میلادي) نی ز، در ای ن مقطع روي داده است. ولی موقتی بوده و در آن مقطع به علل و عوامل رقابت ها و تنش ها که بیشتر بر سر سیطره بر مناطق شما لی ب ین النهر ین از ارمنستان تا نص یبین، حران ، سوریه و شامات توجه شده است. 

در فصل سوم پژوهش که دوره هاي فترت و ترك مخاصمات در روابط و مناسبات طرفین جاري بوده و حدود یک قرن طول کشیده است، حالتی از همزیستی نه جنگ » و مسالمت در روابط پدید آمده، نوعی از رفتارهاي سیاسی- نظامی، مانند نتیجه شده است. رفتار بی نظی ر یزدگرد اول (بزه کار)، در قبول ق یمومی ت « نه صلح تئودوسیوس دوم، از بارزترین وقایع این مقطع است. گرچه بهرام پنجم (گور) به قول فردوسی شاه معروف به شعر و شکار، بر این مناسبات خدشه وارد آورد. اما جنگ طلبی هاي او استمرار نداشت و بنابر فشارها و مولفه هاي جدید تاثیرگذار، مانند هجوم اقوام ترك شرقی و غربی (هون ها) و گرایش هاي ناش ی از پذ یرش مس یحیت، در روم شرقی و ظهور مسیحیت شرقی ( نسطوري)، دوره ي فترت دیگر ي آغاز شد . در این مقطع سقوط روم غربی ( 476 میلادي) توسط ژرمن ها (ویزیگوت ها) اتفاق افتاده است و در اثناي آن نیز، فیروز ساسانی توسط ترکان شرقی به اسارت برده میشود.

در فصل چهارم صحنه ها ي بد یعی از روابط و مناسبات ملاحظه م یشود این فصل، که ذیل عنوان قیصر و کسري است، کفه ي مناسبات و روابط، یک سره به نفع شرق و برتري دو خسرو اول و دوم م ی انجامد . در ای ن مقطع گرچه در زمان قباد (کواذ) ساسانی، مزدك بروز و ظهوري تمام دارد. او باعث تلاطم اقتصادي، اجتماعی جامعه ساسانی می شود و در روابط شدیدا تاثیر می گذارد. اما خسرو اول با کمک روحانیون و نجبا، این جنبش عظیم را سرکوب و کنترل می کند. او با کفا یتی که از خود نشان می دهد، بیش از نیم قرن در اغلب رقابت ها و ست یزه جو یی ها، بر بیزانس برتري می یابد. مهم ترین نشانه هاي این برتري کسب تسلط بر گذرگاه ها ي سه گانه شمالی- جنوبی بین النهرین، یک، از کناره هاي دری اي س یاه و ارمنستان ، دو، از قفقازی ه تا آس یاي صغیر و انتاکی ه و سپس سه، به یمن و اقیانوس هند امتداد م ی یافت. این برتري ها درست در زما نی اتفاق افتاد که در بیزانس یکی از با کفایت ترین امپراتوران بیزانسی، یعنی ژوستی نین بر قدرت استوار بود. در دوره ي خسرو دوم، با توجه به بحران ها ي درون ی ای ران و کنار زدن بهرام چوبین، که با حما ی ت بی زانس صورت گرفت ، ول ی با غلبه ناگها نی فوکاس بر موریس، فرصت تاریخی بر اي شرق پدی د م ی آم د که ای ران ساسا نی بتواند، اوج سیطره جویی هاي خود را نشان دهد و از مرزهاي طبیعی و استراتژ یکی و گذرگا هی عبور کند. اما این اتفاقات، وقایع مبارك نبود، زیرا در کمتر از دو دهه، با آمادگی هایی که هراکلیوس، از جهات نظامی و سیاسی، فراهم کرد ب ی ثمر م اند . با اوج گیري رقابت ها و بحران هایی که م ی ان طبقات ممتاز جامعه ساسا نی از دوره ي بهرام چوبین بروز و شدت پیدا کرده بود، شکست هایی سنگین نصیب ایران م ی شود و به یک باره حاصل چند قرن تلاش دولت ساسانی به فروپاشی و اضمحلال م ی رسد. این روند انحطاط، با ضربات نیروي جدی د تازه نفس متحد شده از جز ی ره العرب ، خبر از سقوط قطعی دولت ساسانی به ارمغان م ی آورد. اما بر اي بی زانس نی ز، ای ن نیروي جدید بی تاثیر نبود و متصرفات جنوبی آنان را به مناطق شرقی و شمالی مدیترانه محدود می کند. در این مقطع، از نقش و تاثیر دولت هاي حاش یه اي ع ربی، لخمی ان و غسانیان در مناسبات غفلت نشده است.

آن چه در این مطالعه در منحنی روابط و مناسبات بی زانس و ای ران ملاحظه شده است، برخلاف برداشت هاي ظاهري، تنها موکول بر دشمن ی و مخاصمات و رفتارهاي نظامی و جنگی نبوده است، بلکه بر منافع مشترك و همز یستی مسالمت آمیز طرفین، تکیه داشته است. لذا داراي وجوه فرهنگی و تمدنی بوده است و بنابراین در بسیاري از زمینه ها و موضوعات، اشتراکات و مشابهات پدید آمد که تا قرن ها نیز ادامه یافت. هر چند این ملاحظات در راستاي تلاش هاي طرفین براي ایجاد نظام هاي مقتدر در گستره هاي بر ي و بحر ي، کسب ثروت و برتر ي جها نی بس یار بدیهی بوده است.

مقدمه

بعد از تشکیل امپراتوري هخامنشی در نیمه ي اول هزار ه ي قبل از میلاد با بسط و توسعه آن در دوره ي داریوش یکم، نظم و انتظام بدیع و تازهاي در پهنه وسیعی از گیتی پدیدآمد. صورت بندي مرزهاي سیاسی- جغرافیایی آن در سه قاره ي آسیا، افریقا و اروپا و هم جواري با اقوام و ملل متنوع، به طور طبیعی تعاملات و ارتباطاتی را با اقوام و دولت هاي ساکن در نواحی و کناره هاي دانوب، شبه جزیره بالکان، دریاي اژه و آسیاي صغیر برقرارکرد. این تعاملات در عرصه هاي منافع عمومی امپراتوري حاصل آن « مدي » ایران، موجب وقوع مناسبات و منازعاتی تازه شد که جنگ هاي است اما در ادوار بعدي، آن جایی که، این روابط موجب پدیدآمدن دو گوشه ي عالم، یعنی شرق و غرب شده است با نقش آفرینی اسکندر، سوارشدن بر امواج هلنیسم، تحول تازه اي در مناسبات و روابط طرفین رقم خورد. با قدرت یابی پارتیان در شرق و افول سلوکیان، اندیشه هاي اسکندرانی، بروز و ظهور ساسانیان، سیطره ي رومیان در غرب و پیرامون دریاي متوسط (مدیترانه)، تعاملات طرفین، موقعیت تازه اي پیدا کرد. از فرایندهاي این شرایط، توسعه و گسترش شهرها، تقویت راه ابریشم، امتزاج فرهنگ هاي هلنی، بین النهرینی و رومی بوده است.

با طلوع مسیحیت در شرق (اورشلیم)، بنیادهاي تازه اي در عالم شکل گرفت. امواج و آثار آن در یک مسیر پرپیچ و خم، با انتشار و توزیع در غرب به همراه فعل و انفعالات درونی امپراتوري روم، اشکال دیگري از تعاملات شرق و غرب رخ نمود. مهم ترین شاخص هاي آن، پیدایی و تشکیل دولت روم شرقی (بیزانس) بود. دولتی که در شرقی ترین مرزها و محدوده هاي غربی، بلافاصله در تماس و تعامل با ایران ساسانی قرار گرفت. بعدها نیز تا حدود یک هزاره از طول عمر، پایداري و مقاومت در برابر مخاصمات و منازعات نشان داد. چنان چه قرون قدیم را به قرون جدید پیوند داد.

12 / روابط بیزانس و ایران در نیمه اول قرون وسطی کار بررسی و مطالعه ي روابط بیزانس و ایران، در نیمه ي اول قرون وسطی به نمایندگی از غرب و شرق عالم، با توجه به شرایط و امکانات پژوهشی موجود گرچه تازگی و انگیز گی دارد، اما کاري سهل و ممتنع نبوده است لذا لازم است بهبرخی از اقتضائات آن اشاره شود.

نخست، آغاز و انجام موضوع پژوهش است که مورد مناقشه و اختلاف نظر فراوان است. یعنی بر سر محدوده ي قرون وسطی و نیمه ي اول آن اتفاق نظر موجود نیست. چنان چه مورخان، متکلمان و فیلسوفان آراي جداگانه اي دارند، البته در این جا به وجه تاریخی آن الویت داده شده است.

دوم، نظرات یک سانی در باب تشکیل روم شرقی و پدیدآمدن دولت بیزانس، انتزاع و تفکیک آن از امپراتوري روم موجود نیست. هرچند در خصوص انحطاط و سقوط بخش غربی، اشتراك آرا بیشتري به چشم می خورد. 

سوم، تطبیق موضوع بررسی با ادوار تاریخی طرف ایرانی و تعیین زمان آغازین آن، قدري چالش برانگیز است که زمینه ي رسیدن به آراي واحد را دشوار میسازد. چهارم، تعریف دقیق و روشنی از مدل و الگوي روابط بین المللی در مقطع مدنظر یعنی قرون وسطی وجود ندارد. اکثر نظریههاي روابط بینالملل، نوع روابط را سنتی و مبتنی بر زور و قدرت بیان کرده اند. دولت ها را اعم از حکومت و حاکمیت، با تلقی پادشاهی و فرمانروایی خداگونه دانسته اند. 

پنجم، منابع ، مدارك و استنادات اصیل، در خصوص موضوع پژوهش کمتر در ایران موجود است و به سختی از لابه لاي مآخذ و پژوهش هاي غیرایرانی و یا از پایگاه هاي اطلاعاتی غربی قابل حصول و جمع آوري است اما بهرهگیري و استفاده آن ها مستلزم صرف زمان بیش از اندازه ي معمول است. ششم، بی تردید روابط و مناسبات خارجی هر دولتی مبتنی بر یک سلسله شاخصها، اصول و مبانی است که در راستاي سیاست داخلی، منافع ملی و امنیت عمومی آن ها قرار دارد. چنان چه عناصر، عوامل و ارکان و اجزاي آن، شناخته نشوند و منظما وظیفه ي خود را انجام ندهند، آسیبهایی بروز میکند. مناسبات خارجی معمولا بر مبناي اهداف، جهت گیري ها و روش هایی است که موجب ارتقاي موقعیت بین المللی، تقویت و تثبیت اوضاع داخلی دولتها می شود و اگر چنین نشود خلاف آن، اتفاق خواهد افتاد.

هفتم، براساس معرفت شناسی تاریخی، رفتارها و عملکردهاي هر مجموعه سیاسی و ملی که براي حفظ هویت و موجودیت خود تلاش هایی انجام می دهد، الزاما در قلمرو و حیطه ي مادي و معنوي است که تنها در تاریخ، ثبت و ضبط شده و معرفت تاریخی از آن حاصل می شود. لذا براي بررسی روابط بیزانس و ایران که محدوده اي از مناسبات دو دولت است و در دو موقعیت جداگانه بري و بحري و تقریبا در تمامی پهنه ي عالم آن روزگار بوده و به عنوان دوگونه تمدنی، عرصه شرقی و غربی را شامل بوده اند، بیشتر باید در استنادات تاریخی جست وجو کرد.

هشتم، از آن جا که کمتر پژوهش و مطالعه اي به طور انحصار ي موضوع روابط بیزانس و ایران در نیمه ي اول قرون وسطی را مورد توجه قرار داده است، جاي خا لی آن در بررسی روابط و مناسبات بین الملل ی به چشم آمد ، از ای ن رو انگی زه اي بر اي جست وجوگر فراهم شد. 

نهم، بررسی روابط بیزانس و ایران در نیمه ي اول قرون وسطی، شاید به گمان بسیاري، سخن گفتن از روابط خصمانه و ستیزه جویانهاي بود که قرن ها، بی حاصل ادامه پیدا کرد و هر دو امپراتوري را از فرط ضعف به ورطه ي سقوط و انحطاط کشانید اما شاید حاصل آن بروز نیروي تازه نفسی بود که بر آن دو برتري و اعتلا به دست آورد.

دهم، روابط این دو قدرت که در دو سوي عالم، سازندهي، بخشی از روابط بین الملل در قرون وسطی بود. به رغم دشمنی ها و منازعات متعدد و طولانی، داراي ابعاد و وجوه دیگريست که آن در تعاملات و تشابهات سیاسی، اقتصادي، فرهنگی و دینی کاملا جلوه داشته است و در زیر پوسته اي گسترده از جنگ ها و مناقشات نظامی، جدال ها و رقابت هاي اقتصادي، سیاسی با پوشش ها و بهانه هاي فرهنگی، دینی جریان داشته است.

یازدهم، تلقی و انحصار روابط طرفین به روابط نظامی و جنگی، در واقع تغافل و روي گردانی از روابط همه جانبه اي بود که از سده ها و قرن هاي پیشین آغاز شده و به میراث، به قرون وسطی رسیده بود. بدیهیست، بههیچ رو نمی توان منکر درگیري هاي دو امپراتوري در سطح بین المللی و در جغرافیاي وسیع منطقه اي و مرزي شد، اما اگر از سطح و چینخوردگیهاي روابط به عمق فرو رویم، بستري از رقابت ها و مجادلات عمدتا اقتصادي ، اجتماعی را ملاحظه خواهیم کرد که برتري طلبی ها، توسعه طلبی ها، کسب منافع و ثروت و تسلط بر گذرگاههاي بین الملل شمالی جنوبی از مهم ترین اهداف آن به شمار میرفت. دوازدهم، عمده کردن روابط و مناسبات براساس ملاحظات اقتصادي ، اجتماعی به عنوان علت العلل مجادلات سیاسی ، نظامی ، در تطابق با مقتضیات محیطی و منطقه اي و سهم خواهی هاي بین المللی بوده است که براي رفع نیازها، تقاضاهاي ملی و استحکام بخشیدن به ساختارهاي تمدنی، فرهنگی تناسب یافته بود. سیزدهم، رویکردهاي اقتصادي، نظامی ایران و بیزانس همواره در چارچوب حفظ قدرت امپراتوري ها، ضمن گسترش قلمرو جغرافیایی و تسلط بر گذرگاه ها و محورهاي استراتژیک و بنادر و آب راه هاي ارتباطی بري و بحري استوار بوده است.چهاردهم، روابط بیزانس و ایران در واقع صحنه اي از مناسبات فرهنگی تمدنی شرق و غرب در نیمه ي اول قرون وسطی بوده است که داراي مقدمات، اصول و مبانی است که اگر ملاحظه نشود، درك درستی از روابط و مناسبات صورت نخواهد پذیرفت و شناخت روابط خارجی، سیاست بین المللی و ادواربندي آن حاصل نمی شود . مهم ترین توجهات شامل موضوعات زیر است؛ -1 سهم سرزمین ها و مناطق برّي و بحري گذرگاهی حایل، در روابط و مناسبات چه اندازه بوده است؟

-2 نقش اقوام و ملل و قدرت هاي پیرامونی ساکن در محیط هاي مورد منازعه به ویژه گذرگاه ها در قبض و بسط روابط چه میزان بوده است؟

-3 گرایش هاي آیینی و بهانه جویی هاي عاملان و نهادهاي دینی، چه تاثیري در تحولات روابط داشته است؟

-4 سیاست هاي جهان گشایانه و گسترش گرایانه، چه عواقب و نتایجی در صحنه ي بین المللی براي دو دولت در پی داشته است؟

(Medieval or Middle Ages) اصطلاح قرون وسطی قرون » بی گمان مهم ترین اصطلاحی که نیاز به بازشناسی و تعریف دارد، واژه ي ست. قرون وسطی، چه دوره اي از ادوار تاریخی را شامل می شود؟ آغاز، « وسطی انجام و محدوده ي آن کجاست؟ آیا دوره اي است که سکون، رکود، جهل و جمود به دنیاي غرب راه پیدا کرده است؟ آیا واقعا در عرصه هاي علمی، حتی هنر و اندیشه خاموشی رخ داده است؟ ولی ظاهراً چنین نیست. 

براي پاسخ گویی به سوال هاي بالا و دیگر ابهامات فراوانی که وجود دارد، قطعا نیاز به فرصت مقتضی است. بااین حال، آن چه مشخص است قرون وسطی داراي ارکان و ابعادي است که بنابر نظر پژوهش گران رشته هاي مختلف، مهم ترین شاخصه هاي آن را می توان تسلط کلیسا بر تمام شوون و مراتب حیات انسانی و اجتماعی جوامع، سیطره ي اقوام گوتی و ژرمنی بر دنیاي رومی و هلنی و سپس ظهور دولت هاي جدید و ناسیونالیسم اروپایی و مهم تر از همه رشد و تکامل نهادهاي اقتصادي و بروز فئودالیسم برشمرده اند 2 که البته جنگ هاي صلیبی را نیز بهتر است به ارکان آن افزود.

از آن جا که در مسیر و حرکت زمان و حوادث نمی توان انقطاع و فاصله اي قایل شد، بی شک هر نامی بر هر دوره اي بیش از هر رویکردي، اعتباري است که توسط -1 بنگرید به؛ ژاك لوگوف، اروپا مولود قرون وسطی (بررسی تاریخی فرآیند تکوین و تکامل اروپا در قرون وسطی سده هاي 4 تا 16 میلادي)، ترجمه بهاءالدین بازرگانی گیلانی، تهران، کویر، 1387 ، ص 27 و جیمز . ترجمه مهدي حقیقت خواه، تهران، ققنوس، 1380 ،(Early Middle ages) کاریکف قرون وسطی اولیه . -2 علی بیگدلی، تاریخ اروپا در قرون وسطی، تهران، پیام نور، 1384 ، ص 13 -3 بنگرید به استیون رانسیمان، تاریخ جنگ هاي صلیبی، ترجمه منوچهر کاشف، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، .1351

صاحب نظرات به دلایل گوناگون به آن مقطع یا دوره اطلاق شده است. بنابراین تسمیه قرون وسطی به دوره ي مورد بررسی که در میان فلاسفه، متکلمان و مورخان تعابیرخاصی یافته است، حایز اهمیت است. به مهم ترین آن ها می توان چنین اشاره کرد؛ از لحاظ فلسفی عده اي ابتداي قرون وسطی را قرون اول و دوم میلادي ذکر کرده اند که با انتشار مسیحیت در غرب و انتقال آن از شرق آغاز شده است. 1 این مبدا از نظر فلاسفه تطبیقی است که میان باورهاي مسیحی با بقایاي فیلسوفان یونانی پیدا شده است که در دوره هاي بعدي هماهنگی هاي بیشتري میان اهل فلسفه و اهل دین و پدیدآمدن آموزه هاي سنت اگوستین و در امتداد فلسفه رواقی فلوطین نمایان می شود.

اما برخی از متکلمان و آباء کلیسایی آغاز قرون وسطی را بسته شدن مدارس فلسفی آتن توسط ژوستی نین دانسته اند که در واقع آغازي است برالهیات آیینی مسیحیت. 

اما اکثر مورخان آغاز قرون وسطی را یا تشکیل بیزانس در شرق امپراتوري روم و یا سقوط امپراتوري روم غربی دانسته اند که البته پس از هزار سال تسمیه این قرون در دوران رنسانس و اوایل قرون جدید اتفاق افتاده است.