کتاب پداگوژی معلمان فنلاندی (تربیت معلم و رشد توسعه حرفه ای در فنلاند) اثر یونگجین لی ترجمه ابوالفضل بختیاری نشر دانش بنیاد

پیش سخن

«برای گرفتن ماهی نباید از دریا دور شوید»     

(مَثل فنلاندی)

فرهنگ آموزشی فنلاند، یکی از موفق‌ترین نظام‌های تعلیمی در جهان است. این نظام تربیتی، در واقع بعد از سال 2000(م)، به لحاظ موفقیت‌هایی که در مقوله آموزش داشته، به عنوان آموزش‌و‌پرورش سرآمد، پیشرفته و پیشرو در جهان شناخته شده است. از سوی دیگر، در دنیای متحولِ آموزش‌وپرورش امروز، که تحولات علمی، فناوری، اطلاعاتی و ارتباطی به سرعت در حال وقوع است، نقش معلمان به‌عنوان محور اصلی نظام آموزشی بیش از پیش اهمیت یافته است. معلمان، به‌عنوان سکانداران کشتی تعلیم‌و‌تربیت، نه تنها مسئول انتقال دانش و مهارت‌ها به نسل آینده هستند، بلکه وظیفه خطیر پرورش شهروندانی آگاه، مسئولیت‌پذیر و خلاق را نیز بر عهده دارند. برخی صاحبنظرانِ پداگوژی یا علوم تربیتی، معلم را اساسی‌ترین عامل در فرآیند یادگیری می‌دانند، به بیان دیگر تاثیر معلم، در نظامِ آموزشی بیش از هر عامل دیگر است. در این راستا، توسعه حرفه‌ای مداوم و مستمر معلمان، به‌عنوان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر، جایگاه ویژه‌ای در ارتقای کیفیت نظام‌های آموزشی ایفا می‌کند.

اثرحاضر، با عنوان «توسعه حرفه‌ای مستمر معلمان در فنلاند»، به بررسی عمیق و جامع رویکرد و راهبرد کشور فنلاند می‌پردازد. فنلاند به‌عنوان یکی از کشورهای پیشرو در عرصۀ آموزش‌وپرورش جهان، همواره مورد توجه صاحب‌نظران و سیاستگذاران آموزشی بوده است. نظام آموزشی این کشور، که مبتنی بر اصول عدالت، اعتماد، برابری فرصت‌ها و تمرکز بر کیفیت است، نتایج مثبت چشمگیری در سطح بین‌المللی به دست آورده است. یکی از ارکان اساسی موفقیت فنلاند در این زمینه، توجه ویژه به توسعۀ حرفه‌ای مستمر معلمان و ایجاد بسترهای مناسب برای رشد، پرورش و تعالی مداوم و مستمر آنان است.
انگیزه اصلی از ترجمه این اثر ارزشمند، آشنایی هرچه بیشتر جامعۀ آموزشی ایران با تجربیات موفق کشور فنلاند در زمینۀ توسعۀ حرفه‌ای معلمان بوده است. با وجود تلاش‌های ارزشمندی که در نظام آموزشی کشورمان در راستای ارتقای سطح دانش، نگرش و مهارت‌های معلمان صورت گرفته است، همچنان می‌توان از الگوهای موفق جهانی و بین‌المللی، به‌ویژه نظام آموزشی فنلاند، درس‌های فراوانی آموخت. امید است که ترجمه این اثر بتواند دریچه‌ای نو به سوی درک عمیق‌تر چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی توسعۀ حرفه‌ای معلمان در ایران بگشاید و الهام‌بخش ایده‌ها، راهبردها و راهکارهای نوینی در این زمینه باشد.

کتاب «توسعه حرفه‌ای مداوم و مستمر معلمان در فنلاند»، به بررسی ابعاد گوناگون این موضوع می‌پردازد. نویسندگان، با بهره‌گیری از تحقیقات علمی معتبر و تجربیات عملی فرهنگِ آموزشی فنلاند، به تشریح سیاست‌ها، برنامه‌ها و سازوکارهای موجود در این کشور برای حمایت از رشد حرفه‌ای مستمر معلمان در طول دوران خدمتشان می‌پردازند. در این کتاب، خوانندگان با مفاهیم کلیدی توسعه حرفه‌ای مستمر و مداوم معلمان، اصول حاکم بر آن در فنلاند، نقش نهادهای مختلف آموزشی و پژوهشی و همچنین تلاش‌ها، چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی این حوزه آشنا خواهند شد.

یکی از نکات برجستۀ نظام توسعه حرفه‌ای معلمان در فنلاند، رویکرد جامع و یکپارچۀ آن است. در این نظام، توسعه حرفه‌ای نه تنها یک وظیفه فردی برای معلمان تلقی نمی‌شود، بلکه به‌عنوان یک مسئولیت مشترک بین خود معلمان، مدارس، نهادهای آموزشی و دولت در نظر گرفته می‌شود. ایجاد فرصت‌های متنوع و متناسب با نیازهای معلمان، فراهم آوردن منابع و حمایت‌های لازم، و ارزیابی مستمر اثربخشی برنامه‌های توسعه حرفه‌ای، از جمله ویژگی‌های بارز این نظام است.

همچنین این اثر، شامل نقدی سازنده از وضعیت آموزش، اصلاحات آموزشی و رشد و توسعه حرفه‌ای و تربیت معلمان در فنلاند است. ناکارآمدی در رشد  و توسعه حرفه‌ای معلمان،  در واقع توسط دو استاد برجسته دانشگاه هِلسینکی(پرفسور لی و پرفسور دروین)، با ارایه شواهد و مستندات از کشور و نظام آموزشی فنلاند، ارائه می‌شود.

می‌توان گفت، فرهنگِ آموزش فنلاند، بنا به دلایل زیر، جزو برترین و بهترین نظام‌های پِداگوژی جهان است:

• اصلاحات آموزشی فنلاند ضمن بهره‌برداری از تجاربِ جهانی و بین‌المللی درون‌زا بوده و توسط معلمان انجام شده است.

• معلمی در فنلاند اولین حرفه در بین سایر مشاغل حتی بالاتر از پزشکی و قضاوت(حقوق) است.

• معلمان ساعات کمی به تدریس اختصاص می‌دهند ولی یادگیری دانش‌آموزان بیشتر و عمیق‌تر است.

• امتحان و آزمون کمتری از دانش آموزان به عمل می‌آید ولی یادگیری بیشتر و بهتر است (مقدم و سهرابی۱۳۹۳).

• در مدارس رقابت کمتر است و بیشتر به رفاقت توجه و تاکید می‌شود.

• در فرهنگ تربیتی فنلاند، سیستمِ آموزشی وجود دارد که در آن یادگیری به  خوبی انجام  می‌شود (سالبرگ،۱۳۹۵،ص۲۴).

•  در مدارس فنلاند خبری از آزمون‌های استاندارد‌، آماده‌سازی آزمون و تدریس خصوصی رایج در ایالات متحده[آمریکا] و بسیاری از نقاط جهان نیست (Sahlberg,2011).

• مدیران و مسئولان نگاهی مثبت به آموزش‌و‌پرورش دارند (به‌ویژه به آموزش دوره ابتدایی).

• سرانه مطالعه کتاب در بین مردم ۵ میلیونی فنلاند بالاست. سالانه حدود ۶۷ میلیون کتاب به امانت می‌گیرند! این یعنی به‌طور متوسط هر فنلاندی در طول سال، ده تا  پانزده کتاب مفید می‌خواند.

• مدارس فنلاند، محیطی فراهم کردند که در آن خطا و اشتباه کردن نفی نمی‌شود و  ترسی از شکست وجود ندارد.

• هزینه‌های آموزشی در مقایسه با سایر کشورهای مشابه پایین‌تر وکمتر، اما عملکرد دانش‌آموزان بالاتر و بهتر است.

•  واریانس یادگیری میان دانش‌آموزان(فنلاندی) کم است.

• فرهنگ آموزشی فنلاند، تلاش زیادی به فراهم کردن نظام آموزشی برابر/عادلانه برای همه کرده است.

• بازی، شادی، شادابی بیشتر مورد توجه و تأکید است

• فنلاند، برنامه‌های آموزشی پیشرفته‌ای برای معلمان ایجاد کرده و حقوق نسبتاً خوبی هم به آنها پرداخت می‌کند، ولی این اثر به نقد این نظام پرورش، رشد و توسعه مستمر حرفه‌ای معلمان می‌پردازد.

• تمرکز بر یادگیری معنادار است، نه صرفاً انتقال محتوا : آموزش در فنلاند بیشتر بر پرورش مهارت‌های زندگی، تفکر انتقادی و همکاری استوار است تا حفظ کردن (محفوظات).

• آزادی و اعتماد به معلمان: معلمان در نظام آموزشی فنلاند اختیار فراوانی برای انتخاب روش تدریس و حتی برنامه درسی دارند. دولت و جامعه آموزشی به تخصص معلم اعتماد دارد.

• کاهش استرس و فشار امتحان: در فنلاند آزمون‌های استاندارد در مقاطع پایین وجود ندارد و تأکید بر رشد فردی و کشف جهان در کودکان است.

• برابری واقعی در دسترسی به آموزش: تمام دانش‌آموزان، صرف‌نظر از شرایط اقتصادی یا اجتماعی، به آموزش با کیفیت و منابع کافی دسترسی دارند.

• همکاری و همیاری به‌جای رقابت: فضای مدارس فنلاند بر پایه کار تیمی(گروهی) و کمک به همدیگر بنا شده و رقابت شدید بین دانش‌آموزان کم‌رنگ است.

• معلمان فنلاند ساعات تدریس نسبتاً کمی دارند.

• برنامه‌های درسی هنر و موسیقی... به اندازۀ سایر دروس مورد توجه و تأکید است.

• در فنلاند بهترین و برترین دانشجوها به رشته‌های معلمی رو می‌آورند.

• در فنلاند تمام معلمان باید مدرک فوق لیسانس داشته باشند.

• در فنلاند جذب معلم و مدرس با سختگیری زیادی انجام‌ می‌شود.

• پذیرش رشته تربیت معلم در فنلاند یکی از سخت‌ترین و رقابتی‌ترین پذیرش‌هاست.

• بازرسی، ارزشیابی، نظارت و کنترل در مدارس فنلاند به شیوه‌های سنتی و معمول وجود ندارد.

• در این نظام آموزشی، تأکید زیادی بر همکاری، تعاون و مشارکت همه افراد دارد.

• در نظام آموزشی این کشور، مدارس و معلمان رتبه‌بندی یا اولویت‌بندی نمی‌شوند؛ یعنی هیچ لیست یا رده‌بندی رسمی‌ای که مشخص کند کدام مدرسه یا معلم بهتر یا بدتر است وجود ندارد.

• در پداگوژی فنلاندی، بچه‌ها آزادی عمل زیادی دارند و اجازه دارند کودکانه رفتار کنند. فنلاند، بچه ها تنها 9 سال به مدرسه می‌روند و از 16 سالگی ( از پایه نهم به بعد) رفتن به مدرسه اختیاری است.

• در فنلاند، دبیرستان یک دوره 3 ساله است که دانش‌آموزان را برای آزمون ملی ورود به دانشگاه آماده می‌کند (این آزمون‌ها معمولا مبتنی بر دروسی است که در دبیرستان آموخته‌اند).

• در کنار دبیرستان، هنرستان‌های فنی‌و‌حرفه‌ای قرار دارند که آنها هم طول دوره سه ساله دارند و دانش‌آموزان را برای شغل‌های متفاوت آماده می‌کنند (البته دانش‌آموزان این مدارس اگر قصد رفتن به دانشگاه داشته باشند، باید در کنکور ملی فنلاند شرکت ‌کنند).

• معلمان و مربیان در مدارس و مراکز آموزشی آزادی و استقلال نسبی دارند. دانش‌آموزان معمولا از یک برنامه درسی آزاد، سیال و منعطفی برخوردارند.

• چیدمان کلاس، تزئینات راهروها و دیگر بخش‌های مدرسه به شکل کاملاً خلاقانه طراحی می‌شود.

علاوه بر این، در نظام آموزشی فنلاند، به استقلال و خودگردانی معلمان در فرایند یادگیری و توسعه حرفه‌ای‌شان اهمیت ویژه‌ای داده می‌شود. معلمان تشویق می‌شوند به طور فعال در برنامه‌های رشد و توسعه حرفه‌ای مشارکت کنند، نیازهای آموزشی خود را شناسایی کنند و مسیر یادگیری خود را تعیین نمایند. این رویکرد مبتنی بر توانمندسازی معلمان، نقش مؤثری در افزایش انگیزه، رضایت شغلی و در نهایت، بهبود کیفیت تدریس آنان دارد.

ترجمه این اثر ارزشمند، تلاشی برای انتقال دقیق و روان مفاهیم و اصطلاحات تخصصی حوزۀ آموزش‌و‌پرورش بوده است. در این راستا، سعی شده است ضمن حفظ امانت‌داری و وفاداری به متن اصلی، از زبانی شیوا و قابل فهم برای مخاطبان ایرانی استفاده شود. با این حال، اذعان داریم که ترجمه متون تخصصی، به‌ویژه در حوزه علوم تربیتی و رفتاری، همواره با چالش‌هایی روبه‌رو است و ممکن است در برخی موارد، برداشت‌های متفاوتی از اصطلاحات و مفاهیم وجود داشته باشد؛ از این رو، صمیمانه از نظرات و انتقادات سازندۀ خوانندگان گرامی استقبال می‌کنیم در پایان، لازم می‌دانم از تمامی کسانی که در به ثمر رسیدن این ترجمه مرا یاری نمودند، صمیمانه تشکر و قدردانی نمایم. امید است که این اثر بتواند گامی هرچند کوچک در راستای ارتقای سطح دانش، نگرش و آگاهی جامعه آموزشی کشورمان در زمینۀ توسعۀ حرفه‌ای معلمان و تربیت معلم بردارد و الهام‌بخش تحولات مثبت در نظام آموزشی ایران باشد.

در گزینش بسیاری از واژه‌ها از راهنمایی‌های استادان، آقای دکترسعید صفایی موحد، آقای دکتر رحمت الله خسروی، آقای دکتر کیومرث جهانگردی، دکتر احمدشریفان بهره گرفتیم، که بدین وسیله از ایشان سپاسگزاری می‌کنیم.

در این اثر همکاری‌های استادان به ویژه سرکارخانم دکتر شیخ الاسلامی، خانم دکتر صدر و آقای سیدحسین رضوی در طول تهیه، ترجمه، ویرایش، پیرایش و چاپ کتاب بسیار اثربخش بوده است. از زحمات ارزشمند و مساعدت جناب آقای زرویی مدیر محترم انتشارات دانش بنیاد در چاپ این اثر صمیمانه تشکر می‌کنیم.

ابوالفضل بختیاری

دانشگاه فرهنگیان