کتاب مبانی حقوق مهندسی از دیدگاه کارفرمایان (جنگ اول) اثر سلیمانی فر - بابایی لواسانی

• 1-2 تعريف پروژه در ساختارهاي دولتي و خصوصي
• 2-2 طرح كسب و كار
• 3-2 خروجي طرح كسب و كار

• 1-3 طراحي
• 2-3 زمين اجراي پروژه
• 3-3 مجوزهاي لازم از ارگان هاي ذيربط
• 4-3 نيروي انساني
• 5-3 متريال و تجهيزات مورد استفاده در پروژه
• 6-3 ماشين آلات و تجهيزات اجرايي
• 7-3 فناوري و دانش اجرايي
• 8-3 دانش مديريت در سطوح مختلف پروژه
• 9-3 سازمان يا ساختارهاي كنترلي
• 10-3 تأمين سرمايه و ساختارهاي تضمين و حفظ سرمايه

• 1-4 فرايند تأمين و تدارك كالا يا خدمات
• 2-4 سيستم برگزاري مناقصه براي واگذاري قرارداد
• 3-4 قانون حداكثر استفاده از توان توليدي و خدماتي كشور و حمايت از كالاي ايراني

• 1-5 معرفي ساختارهاي اجرايي پروژه
• 2-5 اصول نگارش قرارداد پيمانكاري بر اساس قوانين حاكم
• 3-5 بررسي مواد مندرج در انواع قراردادهاي اجرايي

• 1-6 انواع روش هاي تأمين مالي بر اساس منبع تأمين كننده سرمايه
• 2-6 تأمين مالي ساختاريافته
• 3-6 منابع تأمين مالي پروژه ها
• 4-6 روش هاي غير استقراضي
• 5-6 روش هاي استقراضي

• 1-7 قراردادهاي فهرست بهايي
• 2-7 قراردادهاي سرجمع
• 3-7 قراردادهاي جبران هزينه ها (مديريت پيمان)

• 1-8 قراردادهاي اماني يا تك عاملي
• 2-8 روش متعارف سه عاملي يا سنتي
• 3-8 روش دو عاملي
• 4-8 روش چهار عاملي يا مديريتي
• 5-8 سيستم قراردادي يكپارچه
• 6-8 بررسي ريسك هاي مترتب بر انواع قراردادهاي عمراني بر اساس روش هاي مختلف اجرا

یکی از سؤالات چالش‌برانگیز در مقام خریدار یک محصول و یا خدمت، چگونگی انجام معاملۀ امن برای حصول خواسته‌های خریدار می‌باشد. اصولاً در زندگی، بشر یا باید محصول یا خدمتی را خود تولید کند یا به دلایل مختلف آن را از دیگری خریداری کند. عملی را که منجر به رد و بدل شدن کالا می‌گردد، «معامله» می‌نامند و منظور از حصول یک معاملۀ موفق، نایل شدن به کلیۀ خواسته‌های مورد نظر خریدار در قبال پرداخت ثمن معامله به فروشنده است.

چه فرقی می‌کند با چه عنوانی در یک قرارداد حضور داریم؛ کارفرما که در این کتاب هر شخص حقیقی و یا حقوقی که خریدار کالا و یا خدمات می‌باشد و فروشنده کالا و یا خدمات که پیمانکار لقب می‌گیرد. مهم این است که در صورت بروز و حدوث یک قرارداد و یا موافقت‌نامۀ اصولی که ساختار آن بر اساس تفکر برد- برد است، هر دو رکن می‌توانند از نتایج آن منتفع شوند و در نهایت یک پروژۀ موفق برای بهره‌برداری آماده تحویل ‌گردد.

در استاندارد و متودولوژی‌های شناخته‌شده، یک «پروژه» را تلاشی موقت به منظور تولید محصول، خدمت یا نتیجه ای منحصر‌به‌فرد تعریف می‌کنند؛ ولی فارغ از عناصر ذاتی و لازمِ اشاره‌شده در این تعریف، بایستی عناصر هویت‌بخشی را نیز به‌عنوان شروط کافی معرفی کنیم. مبنای این موارد همان حوزه‌های دانش است که متودولوژی «گستره دانش مدیریت پروژه» آن‌ را به عنوان سرفصل نگرش استاندارد به پروژه‌ها معرفی کرده است، اما به مثابه این شعر معروف «چشمها را باید شست جور دیگر باید دید» باید نگرش‌های متفاوتی نسبت به تعریف اولیه و سنتی برای رسیدن به آنچه در راستای اهداف دو سوی خدمت‌دهنده و خدمت‌گیرنده در یک پروژه قراردارد را سرلوحه قرار دهیم.

مسئله اصلی آن است که تغییرات اساسی در یک پروژه که با زمان و هزینه و کیفیت و محدوده مشخص هدف‌گذاری شده است را در مسیر غیر از اهداف خود قرار می‌دهد و همین موضوع سبب می‌شود هیچ‌کدام از عناصر درگیر در پروژه اعم از کارفرما و پیمانکار و حتی خود پروژه دارای موقعیت برد نباشند و در نتیجه حتی اگر پروژه به انتها برسد شمایل و عنوان یک پروژه موفق را حداقل از دید یکی از طرفین به همراه نداشته باشد. حال آنکه می‌توان با نگاهی یکپارچه‌نگر و متمرکز بر موفقیت خود پروژه، موفقیت ارکان و عناصر درگیر در پروژه را نیز به‌طور همزمان متصور ساخت.

به‌واسطه دلایل گوناگون موجود در فرهنگ اجرایی پروژه‌های کشور بایستی به این مسئله اذعان داشت که امکان ایجاد یک نگاه مشترک از طرف کارفرمایان و پیمانکاران به مانند تراشیدن کوهی سترگ می‌باشد که فرهاد قصه‌های اساطیری ما اراده و یا انگیزه‌ و شاید تاکنون توانی بر ایجاد این دیدگاه مشترک و همسو را نداشته است. پس ناچاراً هر ذی‌نفع در پروژه از ظن خود و با تکیه بر داشته‌های خود برای «غلبه همزمان بر پروژه و طرف مقابل در پروژه» پا به فرایند اجرای قرارداد می‌گذارد. در واقع ذی‌نفعان مختلف در قراردادها به دنبال منافع و اهداف مختلفی هستند که بعضاً این منافع با یکدیگر دچار تضاد‌ند، اما ملاک تشخیص مواضع حق در تعارضات و برنامه مدیریت تضادهای احتمالی در منافع ذینفعان کلیدی قراردادها چیست و باید در چه مسیری به رفع و حل آن‌ها پرداخت؟

پاسخ این سؤال علی‌رغم سادگی، همواره مورد غفلت ذینفعان بوده است:

 در ابتدای این بحث بایستی توضیح داد که هر شخصی چه در مقام حقوقی و چه در مقام حقیقی به‌عنوان خریدار یک کالا در هر وسعتی، پنج گام را طی می‌نماید (چه در ساختار سازمانی که موضوع بایستی طی یک روند اداری و مستندسازی‌شده رخ دهد چه در یک خرید ساده که برای خریدار به‌صورت ذهنی و از پیش‌تعیین‌شده این شاکله وجود دارد) و اگر خواننده از این مراحل پیروی‌نکند نباید انتظار وقوع یک خرید رضایت‌بخش را داشته باشد.

این پنج گام در زبانی ساده به شرح زیر است:

1. مشخص کردن هدف از خرید
2. تعیین برنامه‌های اجرایی و ویژگی‌های کاری منطبق بر هدف
3. شناسایی منابع مناسب جهت خرید
4. چگونگی انجام خرید و نحوۀ پرداخت به فروشنده
5. چگونگی دریافت محصول توسط خریدار و انطباق‌سنجی با خصوصیات ذاتی

مؤلفان این کتاب که بخشی از یک مجموعه دوجلدی است قصد دارند یک نقشه راه برای شروع و اجرا و اتمام یک قرارداد در یک حاشیه امن را از منظر پیمانکاران و کارفرمایان به تصویر بکشند. برای رسیدن به این مقصود و در فصل آغازین کتاب «جنگ اول» با اشاره به ریسک‌های کارفرمایان در برابر ادعاهای پیمانکاران لازم می‌دانیم الزامات حصول به یک نقشه راهِ ایمن، پیش روی کارفرمایان و یا هر شخص حقیقی و یا حقوقی که قصد دارد با استفاده از قراردادی، مسئولیت مدیریت ریسک را به شخص دیگری منتقل کند، تصویر سازیم. چراکه هدف اصلی از انعقاد یک قرارداد، در واقع انتقال مسئولیت و مدیریت ریسک‌های پروژه می‌باشد. این موضوع در تحقیقی که توسط انستیتوی بین‌المللیِ مدیریت پروژه انجام شده و به بررسی علل عمده شکست پروژه‌ها پرداخته است به وضوح نشان داده شده است:

1. تحلیل ریسک
2. انواع منابع
3. تأمین مالی
4. اعضای تیم
5. تغییرات
6. برنامه‌ریزی
7. مدیریت اطلاعات
8. مشوق‌ها و جرائم
9. مدیران سطح بالا
10. هزینه
11. زمان بندی
12. مدیر پروژه
13. شکست پروژه

 از میان مواردی که در نمودار فوق ذکر شده است، شاید بتوان تحلیل ریسک را مستثنی نمود، زیرا در صورت تحلیل صحیح و به موقع ریسک‌ها، می‌توان در سایر عوامل نیز به توفیق دست یافت. طبیعی است که وقوع ریسک‌های شناخته‌شده و شناخته‌نشده در هر یک از سایر عوامل می‌تواند موجبات شکست پروژه را فراهم آورد. بنابراین مهم‌ترین عامل در قرارداد، شناسایی ریسک(احتمال وقوع و بزرگی آن) و پلان رویارویی با آن است که بر اساس همین آیتم، مبلغ پیمان دارای تناسب مستقیم با مبلغ مدیریت ریسک می‌باشد. عدم شناسایی ریسک (چه آگاهانه و چه ناآگاهانه) منجر به بروز ادعا و متعاقب آن دعوی پیمانکاران می‌گردد.

به همین دلیل قرارداد مانند شمشیر دولبه‌ای است که نگارش صحیح آن منجر به انتقال صحیح مدیریت ریسک می‌شود و نگارش ناصحیح آن باعث ایجاد ادعا و دعوی‌های معتنابه می‌گردد.

هدف نهایی از این کتاب تهیه یک چک‌لیست از کلیه ریسک‌های متصوره در طول مسیر یک پروژه می‌باشد که قبل از هر چیزی سرفصل الزامی ‌و عملیاتی که بایستی توسط خریدار خدمت و یا کارفرما مورد مداقه قرار گیرد مشخص گردد. ریسک‌های محتمل و اثرات مرتبط در صورت وقوع تعیین و در نهایت پلان رویارویی با هر یک تعیین و تبیین شود. در این کتاب و در هر قسمت بسته به موقعیت و وضعیت احتمالی کلیه ریسک‌ها و اثرات و پلان مرتبط در ذیل آن قسمت مشخص گردیده است.

مؤلفان این کتاب علاقه‌مندند در این قسمت اشاره‌ای هر چند کوتاه به دلایل برتری این کتاب بر کتاب‌های متناظر و چاپ‌شده داشته باشند. این کتاب نگاهی سه‌بخشی و جامع‌نگرانه بر الزامات و نیازمندی‌های کارفرمایی در انعقاد یک قرارداد در مسیری امن دارد که راهگشای افراد با زمینه فعالیت قراردادی- چه در بدنه کارفرمایی و چه در بدنه پیمانکاری- است.

سه بخش ادعایی در سطور قبل شامل دیدگاه مدیریتی(مبتنی بر استاندارد مدیریت پروژه PMBOK) و دیدگاه فنی ( مبتنی بر کلیه ساختارهای فنی تجربه شده در پروژه‌ها برای ادعاهای پیمانکاری) و دیدگاه حقوقی(مبتنی بر کلیه قوانین محیطی و محاطی جاری در کشور و قراردادهای همسان منتشره سازمان برنامه و بودجه کشور) می‌باشد. در ضمن ساختار این کتاب بر اساس بهترین تجربه‌های رخ داده در پروژه (Best Practice) و ساختارهای اجرایی صورت گرفته در پرونده‌های مشابه و منطبق بر بررسی پرونده‌های جاری در مورد ادعا و دعاوی پیمانکاران و کارفرمایان  (Practical)نگارش گردیده است.

از منظر یک خریدار خدمت که به سمت واگذاری تعهداتی به شخص دیگر تحت لوای یک قرارداد می‌رود بایستی مسیر چهارگانه زیر مورد توجه قرار گیرد:

1-تبیین چرایی تولد یک پروژه جهت شناخت دلایل متولیان آن پروژه که در واقع معرف خطوط قرمز یا BorderLine‌های یک پروژه خواهد بود الزامی‌ می‌باشد. شناخت این موضوع می‌تواند تحت شناسنامه هر پروژه عرضه گردد که منجر به معیارهای تصمیم‌گیری در زمان وقوع بحران‌ها خواهد شد.

این موضوع در بخش دوم کتاب به تفصیل توضیح داده شده است و برای خواننده به طور مبسوط روشن گردیده که انطباق شناسنامه بر روی طرح تجاری Business Plan در پروژه‌های خصوصی و بر سند چشم‌انداز و برنامه بودجه سالیانه اعلامی‌دولت در پروژه‌های دولتی تا چه اندازه دارای اهمیت است.

2-شناسایی اجزای تشکیل‌دهندۀ یک پروژه که در واقع معرف ارکان و اجزایی است که برای حصول اهداف پروژه نیاز است و بایستی هر کارفرما و یا شخص حقیقی و یا حقوقیِ متمایل به انجام پروژه چه اینکه در ساختار داخلی خود اقدام کند و چه آن را به یک ساختار بیرونی واگذار نماید، باید مشخصات و ویژگی‌های هر بخش از موارد ده‌گانه اعلام‌شده در بخش سه را تبیین و قطعی نماید.

• 2.1 طرح و نقشه و کلیۀ مشخصات فنی و ملاک‌های تأیید کیفی و کمی‌ محصولات میانی و انتهایی پروژه؛
• 2.2 زمین و یا محلی که پروژه در آن احداث و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد؛
• 2.3 مجوزهای لازم از ارگان‌ها و یا کلیۀ ذی‌نفعانِ تاثیر‌گذار پروژه؛
• 2.4 مصالح و متریال و تجهیزات مورد استفاده در پروژه؛
• 2.5 ماشین‌آلات و تجهیزات لازم برای عملیات اجرایی؛
• 2.6 نیروی انسانی و تخصص‌های لازم؛
• 2.7 فناوری و روش‌های اجرایی لازم برای حصول اهداف پروژه از لحاظ زمانی، ریالی و کیفی؛
• 2.8 دانش مدیریت لازم جهت کنترل کلیه تعهدات قراردادی و شرایط حاکم بر پروژه؛
• 2.9 سرمایه و ساختارهای تضمین و حفظ سرمایه به‌واسطه رویارویی با ریسک‌های محتمل پروژه؛
• 2.10سازمان و یا ساختارهای کنترلی لازم برای کنترل کلیۀ مراحل نه‌گانۀ فوق.

3.با توجه به مشخص شدن الزامات یک پروژه در بند قبل، شخص حقیقی و یا حقوقیِ متمایل به واگذاری هر یک از این الزامات به شخص دیگر بایستی نوع قرارداد را از چهار منظر مشخص نماید:

• 3.1 انواع قرارداد بر اساس شرح خدمات پیمانکار: در این قسمت که در بخش 5 کتاب مورد بررسی قرار گرفته است با نگاهی جامع به انواع قراردادهای همسان سازمان برنامه و بودجه که در ارتباط با احداث می‌باشد پرداخته می‌شود. این قراردادها یا پیمان‌های رایج PC است که مسئولیت پیمانکار در آن مشتمل بر تدارک و تأمین و اجرا می‌باشد و یا قراردادهای EPC صنعتی و یا EPC غیرصنعتی که مسئولیت پیمانکار طراحی، تأمین، تدارک و اجرا را در بر می‌گیرد، و یا قراردادهای C را که صرفاً مسئولیت اجرایی در تعهد پیمانکار است، به هر سو در هر چهار دسته مذکور، اختلافات و برتری‌ها و نقاط ضعف هر نوع قرارداد بررسی می‌گردد و اعلام می‌شود استفاده از آن بند و یا نبود آن بند قراردادی چه ریسک‌های محتملی را به همراه خواهد داشت.
• 3.2 انواع قرارداد بر اساس تأمین مالی: در این قسمت کارفرما بایستی مشخص کند که تعهدات مالی خود را در مقابل انجام تعهدات پیمانکاری به چه صورت تأمین می‌کند. این موضوع که معمولاً یکی از مواردی است که از چشم به دور می‌ماند و به‌طور صحیح در ارکان دولتی و خصوصی مشخص و تبیین نمی‌گردد عاملی اساسی در به‌وجود آمدن ریسک‌های مخرب قراردادی می‌باشد. این مبحث در فصل 6 مطرح و توضیح داده شده است.
• 3.3 انواع قرارداد بر اساس نحوۀ پرداخت حق‌الزحمه: با نگاه به این موضوع که هر قرارداد یک تهاتر مالی و تعهد است، موضوع به این سمت می‌رود که بایستی تناسبی بین انجام تعهدات اجرایی پیمانکار و تعهدات پرداختی کارفرما باشد و این بدان معناست که نحوۀ این تهاتر و تناسبات مربوطه مشخص و تببین گردد. این نوع قراردادها بر اساس ساختار فکری سازمان برنامه و بودجه یا به شکل فهرست بهایی و یا قیمت مقطوع و یا مدیریت پیمان است که در فصل 7 توضیح مبسوطی بر آن جاری شده و ریسک‌های محتمل هر نوع قرارداد جهت ارائه یک خط کش مقایسه‌ای برای انتخاب در اختیار مخاطب قرار گرفته است.
• 3.4 انواع قرارداد بر اساس روش‌های مختلف اجرایی: بسته به ساختار سازمان واگذارکنندۀ قرارداد و پیچیدگی‌های هر قرارداد، ریسک‌های محتمل به‌واسطه سازمان‌های کنترل فنی و مدیریتی لازم برای اجرای اهداف پروژه، بایستی مشخص گردد که سیستم اجرایی پروژه به صورت تک‌عاملی، دو‌عاملی، سه‌عاملی، چهار عاملی و یا سیستم قرارداد یکپارچه باشد. بیان تفاوت‌های این سیستم‌ها و ریسک‌های محتمل در هر طبقه‌بندی تشریح و در فصل 8 بیان می‌گردد.

4. نحوه واگذاری پروژه: حال که تمامی ‌مراحل انعقاد یک قرارداد مشخص و معلوم گردیده، سؤال اساسی این است که چگونه شخص حقیقی و یا حقوقی را انتخاب کنیم تا کمترین ریسک در انجام تعهدات بر کارفرما متصور باشد. مسلماً در این انتخاب توازن بین هزینۀ پایین و کیفیت بالا حایز اهمیت است. با نگاه جست‌وجوگر بر کلیه بخشنامه‌ها و ‌آیین‌نامه‌های سازمان برنامه و بودجه می‌توان به یک رویکرد بدون دغدغه در انتخاب پیمانکار چه در قراردادهای دولتی چه در قراردادهای خصوصی رسید. بنابراین در بخش 4 کلیۀ ضوابط و بخشنامه‌های مربوطه و نحوه اعمال و استفاده مورد بررسی قرار می‌گیرد و ریسک‌های محتمل در عدم انجام این موارد فهرست شده است.

در انتهای این مقدمه لازم است توضیح داده شود که این کتاب برای دستیابی به موارد زیر قابل استفاده است:

• دلایل و نحوۀ تعریف پروژه‌ها؛
• شناسایی عوامل و عناصر درگیر در پروژه‌ها به همراه شرح خدمات هر یک؛
• تشخیص نحوه واگذاری پروژه‌ها به عوامل اجرایی؛
• تفکیک و تحلیل انواع قراردادها از دیدگاه عوامل اجرایی، نحوه پرداخت، نحوه تأمین مالی؛
• مشاهده و جست‌وجوی ریسک‌های رایج در پروژه‌های احداث که می‌تواند موجب آسیب به پروژه یا بروز ادعای پیمانکاران شود؛
• دسته‌بندی ریسک‌های رایج پروژه‌ها به همراه دلایل و اثرات هر یک؛
• توجه به روش‌های پیشگیرانه و راهکارهای جبران ریسک‌ها پروژه‌های احداث.

رویکردی که در این کتاب مد نظر بوده، ریسک‌ها را بر اساس تمامی‌دسته‌بندی‌های فوق شناسایی و مورد تحلیل و پیشنهاد راهکار قرار داده است. بدین ترتیب مجموعه‌ای ارزشمند از ریسک‌ها شناسایی و گردآوری شده است. این مجموعۀ بسیار مفید می‌تواند مبنای بسیار خوبی از ریسک‌های رایج در پروژه‌های ساخت‌و‌ساز باشد که با روش‌ها مختلف دسته‌بندی شده و قابلیت جست‌وجو بر اساس پارامترهای مختلف را داراست. به‌عنوان نمونه می‌توان با ساده‌ترین روش‌های جست‌وجو بر اساس موضوع ریسک (زمان، هزینه، کیفیت، ...)، زمان وقوع ریسک (پیش از اتعقاد قرارداد، حین اجرای قرارداد و پس از خاتمه موضوع پیمان)، علت وقوع ریسک، اثر وقوع ریسک، ادعاهای متناظر قابل ارائه از سوی پیمانکار و بسیاری تحلیل‌های دیگر باشد. این مجموعه و بسیاری از مبانی اطلاعاتی و تحلیلی از طریق وب سایت شرکت «افرا تدبیر آرامیس»در دسترس می‌باشد.

خواننده و مخاطب عزیز بایستی این نکته را در نظر داشته باشد که مطالعۀ کتاب پیش رو در کنار بررسی و اشراف بر کتاب «صلح آخر»، با اشاره به ادعاهای پیمانکاران در مقابل ریسک‌های کارفرمایان» نهایت بهره‌بری را خواهد داشت.

باید اشاره کرد که برای نیل به هدف این کتاب می‌توان راه‌هایی به تعداد نظرات صاحب‌نظران و افکار متفکران جست و از این روی تلاش شده است که از دیدگاه مؤلفان اما با رویکردی نوین و خاص و به شیوه‌ای گویا و رسا به مطالب نگریسته شود و به هر سوی وجود هرگونه نقصان در این مقال می‌تواند ناشی از دید و تجربه و دانش محدود مؤلفان این اثر باشد و نیاز به توسعه و تکمیل مستمر با کسب یاری از خداوند متعال و از صاحب‌نظران، اندیشمندان، حقوق‌دانان، مهندسان، مدیران و اهل فن خواهد داشت که خاضعانه دست خود را به سوی این ارباب نظر دراز می‌کنیم.

با توجه به هدف متعالی این مجموعۀ دو جلدی، مؤلفان در قالب شخصیت حقوقی با عنوان «افرا تدبیر آرامیس» و برند اختصاری «افرامیس» فعالیت خود را آغاز نموده و در مسیر یاری سازمان‌های کارفرمایی و پیمانکاری در موضوعات مشاوره، آموزش، پیاده‌سازی و هدایت پرونده‌های حقوق مهندسی گام برمی‌دارند.

در پایان این بخش سپاس می‌گوییم ایزد منان را که به ما این فرصت را داد تا به این مرحله از دانش رسیده و از هیچ محبتی دریغ‌مان نکرد و در تمام مراحل زندگی ما را قوت قلب بود. و سپاس فراوان می‌نهیم به دوستان و اساتید جناب آقای دکتر احسان الله اشتهاردیان، جناب آقای مهندس حسین معلومی، جناب آقای مهندس حکمت، جناب آقای مهندس رضا آزمایش، جناب آقای مهندس مزدک عبایی، جناب آقای مهندس شیخ بهایی، جناب آقای مهندس مجید قائمیان و همه دوستان دیگری که دلسوزانه و مشفقانه ما را در این مسیر یاری و همراهی نمودند.

مصطفی سلیمانی فر - امیر بابایی لواسانی / بهار 400

جهت خرید این مجموعه دو جلدی اینجا کلیک نمایید .

نگاهی کوتاه و مختصر از بیوگرافی کامل کتاب: